Zapomniane dzieło polskiego rzeźbiarza w Ardenach | Polonika

Kaplice dziękczynne w Bertrix

Bertrix to mała miejscowość w Ardenach, w południowej Belgii, w pobliżu granicy z Francją. Zapomniana, leży między turystycznymi atrakcjami – Bouillon z wielkim zamkiem sławnego krzyżowca Gotfryda i Bastogne, gdzie powstało wielkie, nowoczesne War Museum upamiętniające krwawą ofensywę w Ardenach, jedną z ostatnich wielkich bitew drugiej wojny światowej. Ten niemiecki zryw miał opóźnić postępy aliantów, a przyniósł obu stronom wielkie straty i znaczne zniszczenia Walonii.

Bertrix cudownie ocalało, co miejscowy ksiądz i historyk sztuki, kanonik André Lanotte (1914‒2010) postanowił upamiętnić. Odpowiadał wówczas w regionie za prowadzenie renowacji powojennych w budowlach sakralnych, tu jednak wykazał się zmysłem fundatora i to fundatora sztuki nowoczesnej, w czym wspomagał go ksiądz Courtoy. W czterech miejscach, na skrajach miejscowości do końca lat pięćdziesiątych XX w. stanęły cztery kaplice-wota dziękczynne dedykowane Matce Boskiej. Ich projektantami byli architekci walońscy.

Kaplica Notre-Dame-de la Foi – architektura i wystrój

Pierwsza z nich, Notre-Dame-de la Foi, na północy miasteczka, została pobudowana w 1949 r. według pomysłu Rogera Bastina (1913‒1986) i Jacquesa Dupuis (1914‒1984). Mieli oni wzorować się na dawnych pralniach wiejskich, otwartych budynkach, gdzie pod dachem, w kamiennej wannie odbywało się czyszczenie tkanin. W poświęconych im publikacjach belgijskich wymienia się jednak głębsze inspiracje współczesną architekturą skandynawską i… polskim pawilonem na wystawie paryskiej 1937 r.

Kapliczki ‒ małe budowle, rozrzucone wśród gospodarstw i domów mieszkalnych gminy Bertrix ‒ wtapiają się w lokalny krajobraz, także dzięki kompozycji bryły, pokryciom dachów i użyciu miejscowego kamienia do licowania elewacji.

Widok z zewnątrz na kaplicę Notre-Dame-de la Foi w Bertrix, fot. A. Pieńkos

Wyposażenie czterech kaplic wykonali znani twórcy belgijscy i jeden francuski. Ściślej, Polak od lat osiadły we Francji i ceniony już tam jako jeden z najwybitniejszych reformatorów sztuki sakralnej. Jan (Jean) Lambert Rucki (1888‒1967) miał już wówczas w swoim dorobku liczne, niektóre wielkich rozmiarów, realizacje w kościołach francuskich. To on właśnie zrealizował w 1949 r. cały wystrój rzeźbiarski kaplicy Notre-Dame-de la Foi.

Dominujący w ogólnym wyglądzie połyskujący łupek nadaje budowli charakter archaicznego schronienia, a efekt ten podkreśla jeszcze surowy beton przekrycia. W tę aurę bliżej nieokreślonej dawności wpisuje się znakomicie skromny zespół prac rzeźbiarskich autorstwa Ruckiego. We wnęce ołtarzowej znajduje się krucyfiks z brązu. Pierwotnie wisiał na ścianie, lecz obecnie został zdjęty i oparty o nią. Na ścianie frontowej widnieją terakotowe figury aniołów i Marii (tworzące scenę Zwiastowania), z drugiej zaś strony kaplicy, ukryta jest we wnęce grupa Opłakiwania pod krzyżem.

Zarówno kaplica, jak i jej wyposażenie oraz otoczenie zostały objęte w 2017 r. ochroną przez Francuską Wspólnotę Belgii.

Jan Lambert Rucki – krótka biografia

Pochodził z Krakowa, kształcił się tam w Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Józefa Mehoffera. W 1911 r. wyjechał do Paryża i kontynuował edukację w międzynarodowym kręgu Montparnasse’u, m.in. w prywatnej Akademii Colarossi. Wśród jego najbliższych kolegów byli artyści kręgów tzw. École de Paris przybyli z Polski, Węgier czy Włoch.

Rucki zaciągnął się do Legii Cudzoziemskiej, z którą w trakcie pierwszej wojny światowej, dotarł aż do Grecji. Po zakończeniu wojny powrócił w 1919 r. na Montparnasse i rozwinął swą twórczość malarską. Z czasem jednak coraz bardziej zainteresował się rzeźbą. Projektował też mozaiki i biżuterię. Z poszukiwań postkubistycznych przeszedł ku stylistyce art déco, której stał się jednym z czołowych twórców.

W latach trzydziestych XX w. artysta zaczął skłaniać się ku sztuce religijnej. Wielkie realizacje w kościołach w Boulogne-Billancourt pod Paryżem i w Blois stały się na tyle głośne, że Rucki szybko awansował do rangi czołowego dekoratora świątyń w całej Francji, w szczególności tych modernistycznych. Współpracował z wybitnymi architektami odnowy budownictwa kościelnego, jak Georges-Henri Pinguisson (1894‒1978) czy Henri Vidal (1895‒1955). Tym samym włączył się w prace inicjatywy zwanej Chantier du Cardinal, czyli stowarzyszenia, które powstało w 1931 r. z inspiracji arcybiskupa Paryża, kard. Jeana Verdiera. Był to ruch na rzecz przede wszystkim budowy nowych kościołów w regionie paryskim. Doprowadził on również do wykreowania nowoczesnych form współdziałania elementów architektonicznych, witraży, mozaik, polichromii, płaskorzeźb i rzeźb.

Barwne, betonowe Drogi Krzyżowe stały się zatem specjalnością Ruckiego, podobnie żelazne lub drewniane krucyfiksy, archaizowane Madonny. Wykonywał jednak także reliefowe dekoracje elewacji wielu świątyń francuskich. Arcydziełem artysty wydaje się jego „dzieło totalne” – kaplica Notre-Dame-de Consolation w Costebelle, która wznosi się ponad miastem Hyères w Prowansji. Wykonał w niej całościowy program na fasadzie i we wnętrzu złożony z rzeźb, płaskorzeźb, sgraffitów (wydrapane wzory) i mozaik.

Jan Lambert Rucki w Belgii

Poza Francją Lambert Rucki dostarczył kilka prac do Kanady. W Belgii kilkakrotnie, poza Bertrix, współpracował z tandemem architektów Roger Bastin-Jacques Dupuis, m.in. w kaplicach w Namur. Jego dzieła w tym kraju pozostają jednak w całkowitym niemal zapomnieniu.

Prace z kaplicy w Bertrix należą do typowych stylizacji neośredniowiecznych Lamberta Ruckiego. Nawiązują do wzorów rzeźby romańskiej i wczesnogotyckiej, wzorów, które poddaje on uproszczeniu, przy zachowaniu wszakże dekoracyjnego waloru form. Zawsze przy tym kontekst architektoniczny, tło ściany, kontrast materiałów są przezeń znakomicie wykorzystane. Obszerny zespół prac Lamberta Ruckiego, także tych religijnych, można oglądać w kolekcjach muzeum Villa La Fleur w podwarszawskim Konstancinie.

Kaplica Notre-Dame-de la Foi – obecnie

Mimo że cały zespół kaplic w Bertrix został wpisany w 2017 r. do rejestru zabytków belgijskich, kaplica pozostaje w dużym zaniedbaniu. Wspaniale porastająca dookoła niej roślinność wydaje się być cenniejsza dla mieszkańców niż obiekt kultu religijnego. Wprawdzie wszystkie elementy, łącznie z piękną kutą kratą są zachowane, to jednak rdza pokrywa metalowe elementy, natomiast kurz, pajęczyny i ptasie odchody osiadają na ceramicznych i kamiennych składowych owej niezwykle subtelnej realizacji. Terakotowe rzeźby spękały już w kilku miejscach…

Andrzej Pieńkos

Dalsza lektura: Artur Winiarski, Jean Lambert-Rucki 1888–1967, Konstancin-Jeziorna 2017