Watykańskie polonika - polskie ślady w Piotrowej Stolicy | Polonika

Polski święty na kolumnadzie Berniniego

Plac św. Piotra okala kolumnada, którą wieńczy 139 monumentalnych figur świętych symbolizujących Kościół triumfujący. Zaprojektował ją Giovanni Lorenzo Bernini (1598‒1680). W południowym ramieniu kolumnady, jako trzeci od lewej znajduje się posąg polskiego świętego, dominikanina Jacka Odrowąża (1183‒1257). Jest on w grupie świętych reformatorów i założycieli zgromadzeń, co doskonale wpisywało się w ideologię kontrreformacji. Figura została wykonana w latach 1667‒1678 przez rzeźbiarza Lazzaro Morellego (1619‒1690). Święty, ubrany w dominikański habit, trzyma w prawej ręce kustodię (naczynie liturgiczne na hostię). Jest to nawiązanie do opowieści o tym, jak Odrowąż, uchodząc przed najazdem tatarskim z założonego przez siebie klasztoru w Kijowie, zabrał Najświętszy Sakrament, aby ochronić go przed profanacją. Rzeźbiarz ukazał dominikanina z gałęzią wawrzynu oraz leżącą u stóp infułą – oba atrybuty są ikonograficzną pomyłką. Święty Jacek nie zginął bowiem śmiercią męczeńską, nie był biskupem, a mitry nie były używane przez przełożonych zakonów mendykanckich (żebraczych: dominikanów i franciszkanów). Wynika to faktu pierwotnej, niezrealizowanej koncepcji, w której planowano umieszczenie na kolumnadzie posągu nie św. Jacka, a innego polskiego świętego – królewicza Kazimierza (1458‒1484), jednego z patronów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Pamiątki wiktorii wiedeńskiej

Wśród licznych ofiarowywanych papieżom darów w zbiorach watykańskich znalazły się cenne pamiątki związane z wojnami z Turcją, a szczególnie z wiktorią wiedeńską. Jan III Sobieski (1629‒1696), mimo że sam nigdy nie odwiedził Rzymu, zajmuje ważne miejsce w dziełach sztuki związanych ze stolicą państwa kościelnego. Postrzegany jako główny autor zwycięskiej odsieczy Wiednia, jawił się jako obrońca chrześcijaństwa i cywilizacji europejskiej.

Czyny Jana III opisują liczne druki i rękopisy opatrzone wizerunkami monarchy, zgromadzone w Bibliotece Watykańskiej. Najsławniejszą związaną z polskim królem pamiątką była chorągiew wielkiego wezyra Kara Mustafy, zdobyta podczas bitwy pod Wiedniem i przesłana w darze papieżowi Innocentemu XI. Karmazynowa chorągiew, obwiedziona zieloną bordiurą, pokryta była wyszywanymi złotą nicią napisami zawierającymi kanon islamu. Posłowie królewscy wraz z chorągwią przekazali ojcu świętemu list od króla, rozpoczynający się od pamiętnych słów: Venimus, vidimus, Deus vincit. Chorągiew, umieszczona nad głównym wejściem do Bazyliki św. Piotra, stała się w oczach Europy symbolem triumfu chrześcijaństwa nad potęgą turecką, a papież w uznaniu zasług obdarzył króla w 1684 r. tytułem Defensor fidei (Obrońca wiary). Niestety nieznane są późniejsze losy tego najbardziej znanego watykańskiego polonicum, istnieje na ten temat kilka hipotez badawczych. Obecnie obiekt uznany jest za zaginiony. Wygląd tego cennego zabytku można odtworzyć na podstawie zachowanych grafik i opisów.

Nagrobek królewskiej wnuczki

Sława Jana III i późniejszy pobyt w Rzymie (1699‒1714) królowej wdowy Marii Kazimiery (1641‒1716) spowodowały, że rodzina Sobieskich cieszyła się na dworze papieskim specjalnymi względami. Córka najstarszego syna Jana III, królewicza Jakuba (1667‒1737), Maria Klementyna (1701‒1735), poślubiła w 1719 r. Jakuba Stuarta (1688‒1766), katolickiego pretendenta do tronu Anglii.

Małżonkowie, cieszący się przychylnością papieża, osiedli w Rzymie, a Maria Klementyna stała się uznaną mecenaską sztuki. Po jej przedwczesnej śmierci w 1735 r. pochowana została w podziemiach Bazyliki św. Piotra, a w kolejnym roku papież Klemens XII wyraził wolę wzniesienia jej nagrobka. Umieszczony w lewej nawie, nad drzwiami prowadzącymi na kopułę, monumentalny pomnik jest dziełem kilku artystów. Został wykonany w latach 1739‒1742, a jego fundatorami byli papieże Klemens XII i Benedykt XIV. Na spowitym draperią sarkofagu z napisem Maria Clementina M[agnae] Brita[niae] / Franc[iae] et Hibern[iae] Regina (Maria Klementyna, królowa Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii) ukazana jest siedząca personifikacja Miłości, rozumianej zarówno jako miłość do Boga, jak i miłość macierzyńska, obok niej putto podtrzymujące medalion z mozaikowym portretem królowej. U stóp sarkofagu ukazano dwa putta trzymające atrybuty władzy królewskiej – berło i koronę.

Umieszczenie nagrobka nad drzwiami ma ważkie znaczenie symboliczne. Nawiązuje do przejścia, zamknięcia etapu życia ziemskiego i początku wiecznego w niebie. Twórcą projektu nagrobka był Filippo Barigioni (1690‒1753), autorem rzeźb Pietro Bracci (1700‒1773), a mozaikowego portretu zmarłej – Fabbio Cristofani (1680‒1748). Nagrobek wnuczki Jana III jest niewątpliwie najpiękniejszym nagrobkiem kobiecym w bazylice watykańskiej.

Kielich ze Lwowa

Niezwykłym polonicum jest kielich ofiarowany Piusowi IX przez pielgrzymów ze Lwowa w 1877 r. z okazji pięćdziesięciolecia jego święceń biskupich, ufundowany z inicjatywy rady miejskiej Lwowa ze składek społecznych. Rozbudowany program ikonograficzny kielicha nawiązuje do ważnych wydarzeń z historii Rzeczypospolitej i jej roli w dziejach chrześcijaństwa w Europie.

Czara ozdobiona jest wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz symbolicznym przedstawieniem unii brzeskiej. Na stopie przedstawieni zostali polscy święci: św. Stanisław, św. Wojciech, św. Jozafat Kuncewicz i bł. Andrzej Bobola oraz św. Kinga, św. Jadwiga Śląska, bł. Salomea i bł. Bronisława. Znalazły się tam też medaliony ze scenami batalistycznymi ukazującymi bitwy pod Legnicą, Warną, Orszą i Wiedniem. Patriotyczny program ideowy dopełniają herby Polski, Litwy, Rusi i miasta Lwowa.

Kielich został wykonany we florenckiej pracowni złotniczej Marchesinich. Autor projektu tego niezwykłego złotniczego dzieła, rzeźbiarz i poeta Teofil Lenartowicz (1822‒1893), dopełnił je następującymi strofami:

„Kielich ten mieści w sobie twe dzieje

Ojczyzno moja, a w sobie Krew Bożą;

Dla Krwi, co spadła i co wciąż się leje

Bramy niebieskie Anieli otworzą.

Odkąd Ofiara odprawia się cicha,

Nie podniesiono takiego kielicha.”

Kaplica polska

Najbardziej monumentalnym obiektem związanym z Polską jest ‒ znajdująca się w tak zwanych grotach watykańskich, czyli podziemiach Bazyliki św. Piotra ‒ kaplica polska. Powstała ona w 1953 r., kiedy papież Pius XII w odpowiedzi na prośby o wzniesienia ołtarza związanego z Polską wyraził zgodę na urządzenie polskiej kaplicy, sugerując by została poświęcona Matce Boskiej Częstochowskiej.

Fundusze na urządzenie wnętrza przekazane zostały przez ks. prał. Alfonsa Aleksandra Skonieckiego (1894‒1975), proboszcza polskiej parafii w Three Rivers w Massachusetts (USA). Kaplicę zaprojektował architekt Francesco Vacchini, a jej rzeźbiarski wystrój powierzono polskiemu rzeźbiarzowi Michałowi Paszynie (1903‒1970). W ołtarzu znajduje się mozaika ukazująca Matkę Boską Częstochowską, którą otaczają płaskorzeźby patronów Polski – św. Stanisława i św. Wojciecha. Wystroju dopełniają reliefy świętych polskich: brata Alberta Chmielowskiego, Jana Kantego, Stanisława Kostki, Jacka Odrowąża, Maksymiliana Kolbego, Kazimierza, Jadwigi Śląskiej i Andrzeja Boboli.

Kaplica została powiększona podczas pontyfikatu św. Jana Pawła II.

Miejsca związane z papieżem Polakiem

Pisząc o polskich śladach w Watykanie, nie można nie wspomnieć o obiektach związanych z osobą papieża Polaka – św. Jana Pawła II (1920‒2005).

W jednym z okien wychodzących na plac św. Piotra, w budynku znajdującym się między dziedzińcem św. Damazego a placem, umieszczono mozaikę z przedstawieniem Matki Boskiej jako Mater Ecclessiae (Matki Kościoła), z herbem Jana Pawła II i dewizą Totus Tuus. Mozaikę została wykonana w 1981 r. po zamachu na papieża, który swoje ocalenie wiązał ze wstawiennictwem Matki Boskiej. Jej wzorem jest znajdujące się w Bazylice św. Piotra malowidło ukazujące Marię z Dzieciątkiem, znane jako Madonna della Colonna.

Samo miejsce zamachu, upamiętnione jest niewielką marmurową płytą wmurowaną w nawierzchnię placu. Na płycie umieszczono datę: XIII V MCMLXXXI i nad nią herb papieski. Została odsłonięta w 2006 r. w przeddzień dwudziestej piątej rocznicy zamachu.

Najważniejszym dla licznie przybywających do Rzymu pielgrzymów miejscem jest grób św. Jana Pawła II w kaplicy św. Sebastiana. Polskiego papieża upamiętnia prosta marmurowa płyta z napisem SANCTVS IOANNES PAVLVS PP. II, wkomponowana w mensę ołtarza. Symboliczne jest, że wcześniej w kaplicy tej pochowany był Innocenty XI, papież przychylny Polsce, któremu Jan III Sobieski ofiarował zdobyty w bitwie pod Wiedniem sztandar wielkiego wezyra.

Katarzyna Kolendo-Korczak

Dalsze lektury:

M. Janocha, Matka Boska Częstochowska na Watykanie, [w:] Jasnogórska Matka i naród: z Bogurodzicą ku polskiej wolności myśli i czynu: ogólnopolska konferencja w 100. rocznicę odzyskania niepodległości i Spotkanie Kustoszów Sanktuariów Polskich, Jasna Góra, 22‒23 października 2018 roku. Warszawa 2018, s. 207‒226.

M. Janocha, J.S. Pasierb, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Gdańsk 2005.

J.S. Pasierb, Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w Grotach Watykańskich, „Tygodnik Powszechny” 1958, nr 27, s. 7‒10.

W. Turek, Polonika w Watykanie, „L’Osservatore Romano”, nr 5/2024, s. 7‒13.

W. Smoczyński, Rzym, jego kościoły i pomniki. Upominek pielgrzymom polskim, Kraków 1880.