Witraż z przedstawieniem św. Jadwigi Śląskiej w Danii Polonika

Aakirkeby miasto na Bornholmie

Bornholm to należąca do Danii wyspa w południowo-zachodniej części Morza Bałtyckiego. Aakirkeby usytuowane jest w centrum terenów rolniczych wyspy. To dawna jej stolica, a współcześnie trzecie co do wielkości z tutejszych miast. Liczy nieco ponad 2000 mieszkańców. W latach trzydziestych XX w. wzniesiono tu kościół rzymskokatolicki ‒ Rosenkranskirke, czyli kościół pw. Różańca Świętego, który obecnie należy do jedynej parafii rzymskokatolickiej na Bornholmie. Historia świątyni silnie łączy się z obecnością na wyspie polskich pracowników sezonowych, z których część wtopiła się w tutejszą społeczność.

Polacy na Bornholmie

Wśród pracowników sezonowych na Bornholmie istotną grupę stanowili przybysze z ziem polskich pozostających pod zaborami. Szacuje się, że w drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. na wyspę przybyło w celach zarobkowych kilkaset polskich rodzin. W części byli to pracownicy sezonowi, np. w 1911 r. odnotowano na wyspie 149 polskich robotników, a w roku 1918 – ok. 200. Pracowali głównie na roli. Część tych rodzin osiedliła się na wyspie na stałe. Do dziś wśród mieszkańców Bornholmu żyją ludzie pamiętający o polskich korzeniach swych przodków.

Innym echem obyczaju i warunków życia pracowników najemnych jest podobno, wciąż obecne w języku Bornholmczyków, sformułowanie „żyć po polsku”. Oznacza ono wolny związek, życie „na kocią łapę”, czyli bez formalizowania związku, co miało być częste w społeczności emigrantów zarobkowych. Między innymi dla zaradzenia tego typu sytuacjom konserwatywni Duńczycy wsparli organizację placówki misyjnej kościoła rzymskokatolickiego, który miał wzmacniać morale robotników sezonowych. Pod względem formalnym nie było przeszkód, gdyż od czasu uchwalenia konstytucji z 1849 r. w Danii przestał obowiązywać zakaz przynależności do kościoła rzymskokatolickiego.

Od około 1880 r. Bornholm odwiedzał sporadycznie, w trybie misyjnym, ksiądz katolicki. Na początku XX w. tutejsza liczba katolików wzrosła, do czego przyczynił się zwiększony napływ Polaków. W 1915 r. holenderska prowincja dominikańska, po konsultacji z katolickim biskupem Danii, Johannesem von Euchem (1834‒1922), podjęła organizację stałej placówki duszpasterskiej w Rønne, ówczesnej stolicy wyspy. Jako pierwszy przybył dominikanin, o. I.P. Nielen, który założył tutaj kaplicę. W 1916 r. powołano na Bornholmie parafię Serca Jezusa. Wówczas przybył też kolejny holenderski dominikanin, o. Theodoor Josef Zoetmulder (1889‒1968).

Ojciec Theodoor Josef Zoetmulder

Jego głównym zadaniem na Bornholmie stało się duszpasterstwo w środowisku polskich robotników. Duchowny w tym celu nauczył się języka polskiego i duńskiego. Większość polskich robotników mieszkała we wschodniej części wyspy, dlatego też w 1917 r. w wynajętym lokalu w Aakirkeby urządzono kaplicę mszalną. Nazwano ją kaplicą Różańcową. W 1925 r. ukończono budowę istniejącej do dziś plebanii.

Wobec niewystarczających rozmiarów kaplicy podjęto decyzję o wzniesieniu nowej, większej świątyni, która mogła pomieścić nawet 200 osób. Ojciec Zoetmulder był nie tylko inicjatorem zbiórki funduszy i budowy kościoła, lecz także projektantem obiektu i jego wyposażenia. W 1932 r. Rosenkranskirken – kościół pw. Różańca Świętego – był gotów do użytku.

Architektura kościoła

Architektura rzymskokatolickiego kościoła w Aakirkeby nawiązuje do tradycji gotyckich, choć jest uproszczona i zmodernizowana. Z perspektywy daty powstania (1932) jest to architektura konserwatywna, wręcz zapóźniona pod względem stylowym. Natomiast z perspektywy znaczeniowej owo nawiązanie do architektury średniowiecznej, gotyckiej miało uzasadnienie w sięganiu do tradycji chrześcijańskich Danii sprzed reformacji.

Kościół jest widoczny w lokalnym krajobrazie. To strzelista ceglana budowla z wydatnym schodkowym szczytem w elewacji frontowej i uskokowym ostrołukowym portalem w osi środkowej. Czworoboczna wieża zdobiona fryzem arkadkowym jest dostawiona z boku (od północy) do elewacji frontowej. Ascetyczne wnętrze z wyodrębnionym łukiem tęczowym prezbiterium i szeroką czworoboczną nawą, jest doświetlone sekwencją trójdzielnych ostrołukowych okien. Nawę nakrywa strop z dekoracją kasetonową. Prawdziwą jednak ozdobą skromnie urządzonego i lśniącego białością ścian wnętrza są kolorowe przeszklenia witrażowe w oknach.

Wnętrze kościoła i jego witraże

Witraże utrzymane w stylistyce dziewiętnastowiecznego historyzmu musiały powstać po 1932 r. Ich autor jest nieustalony, choć koncepcję ideową opracował zapewne o. Zoetmulder, a fundatorami były rodziny katolickie z Bornholmu. Wśród przedstawień figuralnych pojawia się postać św. Jadwigi Śląskiej. Witraż ten znalazł się tu nieprzypadkowo, gdyż do obsługi kościoła i kontaktu z polskimi pracownikami sezonowymi proboszcz Zoetmulder w 1927 r. sprowadził do Aakirkeby siostry zakonne ze zgromadzenia jadwiżanek (Sankt Hedvig Søstrene) z (niemieckiego wówczas) Wrocławia.

Kult św. Jadwigi był bliski Polakom, a jej patronat nad rodzinami chrześcijańskimi dobrze wpisywał się w intencje pracy duszpasterskiej.

Święta Jadwiga Śląska

Księżniczka Jadwiga Śląska (niem. Hedwig von Schlesien) – urodziła się ok. 1178 r. w Andechsie w Bawarii, zmarła w 1243 r. w Trzebnicy na Śląsku. Była żoną Henryka I Brodatego (1165/1170‒1238), księcia wrocławskiego z dynastii Piastów i matką jego następcy, księcia Henryka II Pobożnego (poległego w bitwie pod Legnicą w 1241 r.). Pochodziła z książęcej rodziny bawarskiej (była córką Bertolda VI, hrabiego Andechs i księcia Meranii).

W wieku 12 lat została poślubiona przez księcia Henryka Brodatego, który skupiając w swym władaniu coraz więcej ziem polskich (Dolny Śląsk, a okresowo Wielkopolskę i Małopolskę), dążył do przełamania rozbicia dzielnicowego monarchii Piastów. Małżonkowie byli fundatorami wielu kościołów, w tym klasztoru sióstr cysterek w Trzebnicy (1209). Jadwiga słynęła z pobożności i dobroczynności. Jej kult rozwinął się szybko. Już w 1267 r. papież Klemens IV ogłosił ją świętą. Uznano ją za patronkę Polski i całego Śląska, a także małżeństw i chrześcijańskich rodzin. W XX w. stała się też patronką pojednania polsko-niemieckiego.

W ikonografii św. Jadwiga przedstawiana jest boso, w mitrze książęcej i płaszczu, co symbolizuje jej wysoką pozycję społeczną i ascetyczny tryb życia (bose stopy). W ręku trzyma pastorał (oznakę godności ksieni, zakonnej przełożonej) oraz model kościoła wskazujący na zaangażowanie fundacyjne. Tradycja przypisuje księżnej Jadwidze dwadzieścia fundacji kościelnych, z największą w Trzebnicy, gdzie spędziła schyłek życia po śmierci męża i gdzie znajduje się jej mauzoleum.

Znaczenie kościoła w Aakirkeby

Istnienie rzymskokatolickiej parafii i kościoła na duńskim Bornholmie to cząstka wspólnej historii polskich pracowników sezonowych, emigrantów i europejskiej wspólnoty wiernych. Dominikanin z Holandii, siostry zakonne z Wrocławia, śląska święta patronka, wątek rodziny chrześcijańskiej – to tropy relacji kulturowych kształtujących świadomość religijną ludzi, którzy wędrując w poszukiwaniu pracy, nie chcieli rozstawać się z wiarą i tradycją swych przodków. To także znak polskiej obecności w kształtowaniu gospodarki i historii Bornholmu.

Andrzej Siwek

Dalsza lektura:

M. Kaganiec, Święta Jadwiga – władczyni Śląska, Katowice 1994.

R. Łazarz, P. Ostrowski, M. Szyma, Dania, Bornholm i Wyspy Owcze. Praktyczny przewodnik, Warszawa 2007.