Zamek w Starej Lubowli na Spiszu
Średniowieczna warownia w Starej Lubowli przez prawie cztery stulecia strzegła południowej granicy Królestwa Polskiego. O polskim dziedzictwie w zamkowym muzeum przypomina stała wystawa kopii polskich klejnotów koronnych.
Historia zamku w Starej Lubowli
Badania archeologiczne datują początki zamku na połowę XIII w. Zapewne został zbudowany na polecenie króla Węgier, w miejscu, z którego można było kontrolować strategiczny szlak północ – południe, łączący posiadłości węgierskie i polskie. Pograniczną warownię ufundowano na skrzyżowaniu szlaków handlowych, w pobliżu stanicy, w której pobierano myto i cło. W XIV w. zamek był areną sporów, nieraz zbrojnych, między królem Węgier a możnowładcami słowackimi.
W XIV i na początku XV w. Stara Lubowla stała się centrum kontaktów polsko-węgierskich. Władca Węgier i Polski, Ludwik Węgierski zatrzymywał się tutaj w czasie swoich podróży do Krakowa. Zamek odwiedzali także cesarz Zygmunt Luksemburczyk i jego żona, królowa Maria Andegaweńska (siostra św. Jadwigi).
To na zamku w Starej Lubowli w 1412 r. zapadły ustalenia umacniające pozycję Polski na arenie międzynarodowej. W wyniku zwycięstwa sił polsko-litewskich pod Grunwaldem (1410) sojusznik Krzyżaków, król Węgier i Niemiec, Zygmunt Luksemburski, zmuszony został do podpisania z Władysławem Jagiełłą traktatu w Lubowli. Polska zrywała w ten sposób okrążenie od północy i południa. Co więcej, obaj władcy zawarli przymierze wieczyste wymierzone we wszystkich wrogów.
Zamek w Starej Lubowli na rycinie z XVIII w., fot. Polona
Także w 1412 r. król Zygmunt Luksemburski przekazał polskiemu władcy 16 spiskich miast oraz zamek w Starej Lubowli jako zabezpieczenie pożyczki 37 000 kop praskich groszy, czyli ówcześnie około 7,5 tony czystego srebra (ponad 8 ton monet). Polska przeznaczyła na pożyczkę pieniądze z odszkodowania uzyskanego od Zakonu Krzyżackiego na mocy pokoju toruńskiego (1411).
Prowincja pozostawała formalnie częścią Królestwa Węgierskiego –rządzili tu jednak i pobierali podatki polscy starostowie. Jako że pożyczka nie została nigdy zwrócona, Spisz pozostał przy Rzeczpospolitej przez kolejne 360 lat. Polska część Spisza stała się na prawie cztery wieki oazą spokoju i rozwoju gospodarczego, wolną od wojen religijnych, szwedzkiego potopu i węgierskich walk o tron. Jednym z pierwszych polskich starostów na Spiszu był w latach 1420‒1428 słynny rycerz Zawisza Czarny z Garbowa.
Świetność i upadek zamku w Starej Lubowli
W kolejnych stuleciach zamek w Starej Lubowli stał się siedzibą rodu Lubomirskich, który między innymi dzięki dobrom spiskim urósł w siłę ekonomiczną i polityczną. Sebastian Lubomirski, kasztelan małogoski, w 1591 r. kupił urząd starosty spiskiego od tonącego w długach Kacpra Maciejowskiego. Potomkowie kasztelana zamienili Starą Lubowlę w luksusową rezydencję i jednocześnie nowoczesną warownię. W 1613 r. starostwo przypadło synowi Sebastiana, Stanisławowi, który w 1642 r. dobudował do zamku nowoczesne bastiony.
W czasie najazdu szwedzkiego Jerzy Sebastian Lubomirski, marszałek wielki koronny, ewakuował (1655) z Wawelu do Lubowli insygnia koronacyjne królów polskich, szwedzkich i carów moskiewskich. Były one bezpieczne na zamku, który nigdy nie wpadł w szwedzkie ręce. Co więcej, polska załoga zamku nękała szwedzkie oddziały w okolicach Nowego Targu i Nowego Sącza oraz zabezpieczyła powrót króla Jana II Kazimierza Wazy ze Śląska. Precjoza powróciły do Krakowa w 1661 r. O ich obecności w Lubowli przypomina dziś stała wystawa kopii insygniów w zamkowym muzeum.
Kopie polskich klejnotów koronnych na wystawie stałej w zamkowym muzeum w Starej Lubowli, fot. archiwum Muzeum w Lubowli ‒ Zamek Stará Ľubovňa
Druga połowa XVIII w. to czas upadku znaczenia warowni. Wiosną 1769 r. oddział konfederatów barskich usiłował opanować tę budowlę. Na prośbę ówczesnego starosty spiskiego, Kazimierza Poniatowskiego (brata króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), zamek zajęły wojska austriackie, a w 1772 r., po pierwszym rozbiorze, Lubowla ostatecznie powróciła pod administrację węgierską, kończąc złoty okres w historii zamku wraz z oderwaniem Spisza od Polski.
Warownia stała się siedzibą majątku obejmującego bliską okolicę i przechodziła z rąk do rąk. Ostatni jednak akcent w jego historii jako prywatnej rezydencji znowu zapisali Polacy. W 1945 r. zamek został znacjonalizowany jako dobra Zamoyskich, w których rękach znajdował się od 1883 r.
Architektura zamku w Starej Lubowli
W XV w. nad zamkiem dominowała główna wieża z gotyckim pałacem. Po pożarze w 1553 r. zbudowano na tym terenie renesansowy pałac. Najnowocześniejszy zachodni bastion jest dziełem włoskich architektów. Za czasów Stanisława Lubomirskiego rozbudowa odbywała się pod okiem specjalistów z Wiednia. Z tego okresu pochodzą wczesnobarokowy pałac z kaplicą, nowa brama i wschodni bastion. W XVIII w. zamek przebudowywał ponownie włoski architekt.
Obecne dzieje zamku w Starej Lubowli
Obecnie w zamku działa Muzeum Lubowniańskie (L’ubovnianske múzeum). Do najcenniejszych elementów budowli należy charakterystyczna główna wieża, którą można zwiedzać, podobnie jak wnętrza renesansowego pałacu.
Zamkowe muzeum szczyci się stopniem odrestaurowania sięgającym 90%. Na zwiedzanie trzeba przeznaczyć około dwóch godzin.
Wojciech Kwilecki
