Wieżowiec CBI Esplanada Lucjana Korngolda w São Paulo
„Panie Antoni, niech mi pan powie szczerze, co o mnie mówią w Warszawie? – Mam odpowiedzieć szczerze? Nic. – I rzeczywiście. Przecież my naprawdę w Warszawie wcale nie mówimy o Korngoldzie”*, pisał Antoni Słonimski w „Artykułach pierwszej potrzeby. Notatkach i uwagach1951‒1958”. A szkoda, bo Lucjan Korngold to twórca kilkudziesięciu budynków, które na trwałe wtopiły się w panoramę Warszawy i São Paulo. Pojawiały się także w polskich czasopismach architektonicznych, we francuskim „L’Architecture d’Aujourd’hui” i włoskim „Architettura”. Na uznanie zasługuje różnorodność rozwiązań formalnych i jakość projektów architektonicznych jego autorstwa. Na nowym kontynencie czekała go praca w nowej materii, projektach wieżowców jako afirmacji stylu przyszłości, oraz nowa forma odpowiadająca potrzebom tropikalnego klimatu.
Krótka biografia Lucjana Korngolda
Warszawski architekt urodził się 1 lipca 1897 r. Tu mieszkał, kształcił się i pracował. Studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej przerwał w 1918 r., by wstąpić do Polskiej Organizacji Wojskowej, a następnie do Wojska Polskiego. Dyplom architekta uzyskał w 1923 r. pod kierunkiem Rudolfa Świerczyńskiego. W tym czasie w Polsce dobiegały końca artystyczne poszukiwania stylu narodowego i rosło zainteresowanie awangardowymi rozwiązaniami i ideami spod znaku Le Corbusiera, niemieckiego Bauhausu i rosyjskich konstruktywistów. Warszawskie koncepcje Korngolda plasują się na pograniczu akademickiego klasycyzmu wyniesionego ze studiów i modernistycznej idei funkcjonalizmu. Od początku lat trzydziestych Lucjan Korngold prowadził własną pracownię. Chętnie pracował w zespołach. Jego dorobek z okresu międzywojennego to ponad 50 projektów.
Pierwsze realizacje architektoniczne Korngolda
Wiele z nich można do dziś oglądać w Warszawie. W dynamicznie rozwijającym się mieście rosło zapotrzebowanie na budynki biurowe, domy dochodowe, siedziby firm oraz nowoczesne miejskie wille. Lucjan Korngold projektował też wnętrza i meble do swoich kreacji architektonicznych. Powstałe wówczas realizacje uchodzą za sztandarowe przykłady polskiej architektury tego okresu, jak zaprojektowana z Henrykiem Blumem, willa przy ulicy Chocimskiej w Warszawie. To skomponowany z prostych brył, tynkowany na biało dom z wysokim parterem na słupach i tarasem na dachu bocznego skrzydła. Autor, podobnie jak Le Corbusier, nadawał znaczącym elementom czyste formy geometryczne.
Dom Lucjana Korngolda przy ul. Królowej Aldony 1 w Warszawie, projekt 1937, realizacja 1938, archiwum E. Pachały-Czechowskiej
Losy emigracyjne Lucjana Korngolda
Wybuch wojny przerwał świetnie rozwijającą się karierę. Uczestniczył w kampanii wrześniowej. W grudniu 1939 r. architekt wraz z rodziną uciekł z okupowanej Polski najpierw do Rzymu, a następnie do Brazylii. W 1940 r. osiedlił się w prężnie rozwijającym się São Paulo.
Modernistyczne prądy były obecne w architekturze brazylijskiej od lat 20. XX w. za sprawą emigrujących z Europy twórców oraz wykształconych na europejskich uczelniach, rodzimych architektów. Symbolem nowoczesnej architektury w Brazylii stał się budynek Ministerstwa Oświaty i Zdrowia w Rio de Janeiro, ukończony w 1943 r. zaprojektowany przez Lucio Costę i Oscara Niemeyera, konsultowany przez samego Le Corbusiera. „Nie przypuszczałem, że może istnieć na świecie architektura nowoczesna na tak wysokim poziomie, o której myśmy w Polsce tak dobrze, jak nic nie wiedzieli.”* ‒ pisał Korngold z Brazylii w liście do architekta Jeremiego Strachockiego.
Boom gospodarczy po zakończeniu wojny przyczynił się do gwałtownego rozwoju Brazylii. W São Paulo, ważnym ośrodku gospodarczym i przemysłowym, w ciągu dwóch dekad populacja wzrosła ponaddwukrotnie. Nowopowstające budynki miały odpowiadać na potrzeby rozrastającej się metropolii oraz być manifestacją przyszłości i nowoczesności. Proste, funkcjonalne, rozbudowane wzwyż.
Działalność architektoniczna Lucjana Korngolda w Brazylii
Pierwsze prace na nowym kontynencie Lucjan Korngold, doświadczony projektant, tworzył w biurze architektonicznym Francisco Matarazzo Neto. Prawo do samodzielnego wykonywania zawodu mógł uzyskać dopiero po otrzymaniu brazylijskiego obywatelstwa.
W 1944 r. Polak otworzył własną pracownię i podjął współpracę z architektem Francisco Beckiem, której najbardziej znanym efektem jest biurowiec Edifício Thomas Edison, przy Bráulio Gomes. Sam Korngold zauważał, że „łagodny klimat Brazylii przyczynił się do łatwiejszych realizacji najśmielszych teorii Corbusiera”*, niemożliwych w Europie ze względu na warunki klimatyczne.
Wieżowiec centrum biznesowego w São Paulo
W 1946 r. powstał projekt budynku biurowego Edifício CBI Esplanada, który miał stanąć przy jednym z głównych placów miasta, Ramos de Azevado, w pobliżu ulic Formosa i Parque do Anhangabaú. Inwestorem był przedsiębiorca, Henryk Spitzman Jordana (1906‒1967), który był podobnie jak Korngold wojennym uchodźcą z okupowanej Polski.
Werner Haberkorn, Widok na Vale do Anhangabaú, fot. Museu Paulista, São Paulo, Wikimedia
Prace rozpoczęte na początku 1947 r. trwały do 1950 r. Projekt obejmował budowę dwóch niezależnych budynków: w części przyziemia o charakterze handlowo-usługowym, w partii wyższych kondygnacji ‒ biurowo-klubowym. Korngold zaproponował fasadę niezależną od konstrukcji, zamykającą całość w spójnej formie zewnętrznej o nowoczesnym języku architektonicznym, stanowiącą nowy element w krajobrazie Vale do Anhangabaú wśród budynków o klasycznym stylu.
Architektura wieżowca Edifício CBI Esplanada
Lucjan Korngold zaprojektował budynek o konstrukcji żelbetowej, odchodząc od szkieletu stalowego, stosowanego przy tak wysokich realizacjach. Aby usztywnić studziesięciometrowy budynek oparty na trzonowym systemie konstrukcyjnym, zastosował także dwa trzony komunikacyjno-instalacyjne. Windy wykonano w Brazylii na licencji amerykańskiej. Posadowienie na działce o ponad 9-metrowej różnicy poziomów wymagało szczególnych rozwiązań w części fundamentów.
Wolny plan kolejnych kondygnacji umożliwiał swobodne kształtowanie przestrzeni biurowych za pomocą ścianek działowych. Prosta, zwarta bryła budynku zachowała klasyczny podział na bazę, korpus główny i zwieńczenie. Najwyższa strefa, dzięki monumentalnym portykom, nie zakłóca jednorodności prostopadłościennej formy, a jednocześnie wypełnia przepis, by trzy najwyższe piętra miały mniejszy obrys od pozostałych.
Fragment fasady Edificio CBI Esplanada w São Paulo (Brazylia), Wikimedia
Budowla zyskała optyczną lekkość dzięki elewacjom w formie żelbetowych ścian żyletkowych z cofniętymi do wnętrza oknami. Nowością było zastosowanie ślusarki okiennej w formie stalowych profili zamówionych w Volta Retonda ‒ pierwszej w Brazylii huty stali, otwartej dwa lata wcześniej. Wycofane okna doskonale chroniły latem przed słońcem i tropikalnym deszczem, zimą zaś przed gwałtownym wiatrem, zwłaszcza że budynek nie posiadał klimatyzacji ani ogrzewania. Głębokie na 50 cm „osłony” okien tworzą siatkę brise-soleil (łamaczy światła), plastycznym efektem światła i cienia dynamizując rytmiczną strukturę elewacji. Oszczędna, geometryczna, jasna bryła do dziś wyróżnia się wśród wysokościowców w São Paulo. W realizacji widać troskę o proporcje i porządek gwarantujące harmonię oraz o rzeźbiarską jakość całości charakterystyczną dla Korngolda jako architekta.
Projekt w 1948 r. został nagrodzony złotym medalem na Panamerykańskiej Wystawie Architektury w Limie. W roku ukończenia (1950) CBI Esplanada był najwyższą budowlą na świecie o konstrukcji żelbetowej. Budynek stał się ważnym punktem odniesienia dla innych realizacji w centrum São Paulo w kolejnych latach.
Działalność Lucjana Korngolda w Brazylii
Był to pierwszy samodzielny projekt Lucjana Korngolda (naturalizowanego w Brazylii w 1949 r.), chociaż oficjalną licencję architekta uzyskał w sierpniu 1953 r. Przez ponad 20 lat działalności w Brazylii zaprojektował lub współprojektował w São Paulo i Rio de Janerio ponad 30 obiektów biurowych i usługowych, domów jedno- i wielorodzinnych, obiektów przemysłowych i gmachów dla instytucji oraz indywidualnych inwestorów.
Stylistycznie różnorodne realizacje sięgają od Palácio do Comércio, z pionierskim w Brazylii rozwiązaniem konstrukcji zespolonej, po modernistyczną willę Henryka Landsberga w Rio de Janeiro. Sam architekt, tłumacząc trendy w architekturze współczesnej, używał kategorii „technicznego piękna”, które miałoby w wyniku rozwoju nowych technik zastąpić jego klasyczne rozumienie.
Oficjalnie, już jako brazylijski architekt, prowadził własną pracownię. Skupiał wokół siebie grupę młodych projektantów, nieformalną „szkołę”. Pomagał świeżym przybyszom odnaleźć się w nowym środowisku, aktywnie działał w Instytucie Architektów Brazylijskich. Brał aktywny udział w życiu kulturalnym miasta, współpracował z prasą branżową. Pozostał czynny zawodowo do końca życia. Zmarł 6 lutego 1963 r. w wieku 65 lat i został pochowany na cmentarzu Cemitério do Araçá w São Paulo, miejscu spoczynku osób zasłużonych dla Brazylii.
W 1992 r. decyzją Rady Miejskiej ds. Ochrony Dziedzictwa Historycznego, Kulturowego i Środowiskowego Miasta São Paulo (CONPRESP) wieżowiec CBI Esplanada został wpisany na listę zabytków.
*Cytaty za: Grzegorz Rytel, Lucjan Korngold. Warszawa‒Sao Paulo 1897‒1963, Warszawa, 2014 oraz „Architektura”.
Elżbieta Pachała-Czechowska
