Urząd pocztowo-telegraficzny w Stanisławowie Polonika

Architekci grupy Praesens

W 1926 r. powstała w Warszawie grupa Praesens – stowarzyszenie awangardowych architektów i plastyków głoszących idee radykalnego zerwania z tradycyjnie pojmowanym projektowaniem. W dziedzinie architektury jej twórcy propagowali uprzemysłowienie i standaryzację, wzorując się na niemieckim Bauhausie, holenderskiej grupie De Stijl i moskiewskim Wchutiemasie (uczelni artystycznej działającej pn. Wyższe Pracownie Artystyczno-Techniczne). W rezultacie walnie przyczynili się do rozpowszechnienia na polskim gruncie nowoczesnych form architektury funkcjonalistycznej. Członkowie grupy Praesens wykonali wiele projektów stanowiących dziś klasykę polskiego modernizmu, by wspomnieć tylko budynki Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu, projektowane przez Barbarę i Stanisława Brukalskich.

Jednym z członków-założycieli Praesensu był Bohdan Lachert (1900‒1987), absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, autor awangardowych koncepcji architektonicznych w duchu wybitnego architekta doby modernizmu, Le Corbusiera. Większość z tych projektów powstała we współpracy z innym członkiem Praesensu, wieloletnim partnerem zawodowym i przyjacielem Lacherta – Józefem Szanajcą (1902‒1939). W 1937 r. obaj architekci otrzymali Grand Prix za Polski Pawilon Gospodarczy na Wystawie Światowej „Sztuka i Technika” w Paryżu. Po wojnie Lachert działał w Biurze Odbudowy Stolicy, a w 1948 r. został profesorem Politechniki Warszawskiej, gdzie prowadził Katedrę Projektowania Przemysłowego.

Modernistyczny budynek poczty w dawnym Stanisławowie (ob. Iwano-Frankiwsk)

Do najważniejszych przykładów międzywojennej twórczości Lacherta należy urząd pocztowo-telegraficzny w Stanisławowie (współcześnie Iwano-Frankiwsk na Ukrainie) wybudowany w latach 1937‒1939 przy ówczesnej ul. Sobieskiego (ob. Siczowych Strzelców 13a). Zlecenie to otrzymał zapewne dzięki kontaktom z Szanajcą, który pełnił w tym czasie funkcję kierownika pracowni architektonicznej Ministerstwa Poczt i Telegrafów.

Projekt elewacji głównej, opr. M. Pszczółkowski wg AAN w Warszawie

Budynek był złożony z dwóch wyraźnie wyodrębnionych części – szeroko założonej na nieregularnym, zbliżonym do prostokąta rzucie części przyziemia z wewnętrznym dziedzińcem oraz surowego prostopadłościanu wyższych kondygnacji, wznoszącego się nad jednym z boków części przyziemia. W głównej części przyziemia zaplanowano sale operacyjne (paczkową oraz listowo-kasową i telegraficzno-telefoniczną, z osobnymi wejściami) oraz pomieszczenia ekspedycji i sortowni z magazynami paczek. Na wyższych kondygnacjach znalazły się pomieszczenia pracy wewnętrznej. Część powierzchni drugiego i trzeciego piętra przeznaczono na mieszkania pracowników. Projektując budynek poczty, Bohdan Lachert uwzględnił aktualne wytyczne odnośnie projektowania budynków pocztowych.

Projekt elewacji bocznej, Archiwum Akt Nowych w Warszawie

W 1929 r. na łamach czasopisma „Poczta” ukazał się artykuł autorstwa inż. Kazimierza Zajdlera, w którym zostały omówione zasady projektowania obiektów pocztowo-telegraficznych I klasy, tj. obiektów o najszerszym programie funkcjonalnym. Zajdler był w tym czasie prezesem warszawskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów, stąd wyrażone przez niego postulaty były niejako oficjalnymi wytycznymi resortu do projektowania budynków pocztowych. Postulaty te zostały przez Lacherta w pełni wykorzystane.

Architektura zabytkowej poczty w Stanisławowie

Forma architektoniczna budynku stanisławowskiej poczty odpowiada wytycznym funkcjonalizmu. Pod tym względem warto zwrócić uwagę na rysunki projektowe, o których warszawska historyczka architektury, Katarzyna Uchowicz, pisze: „Już sposób opracowania projektu – z brawurowym wykorzystaniem efektów graficznych i wprowadzeniem autorskiej typografii – wyróżniał koncepcję architekta. Warto na chwilę zatrzymać się przy tym aspekcie projektów poczty. Wykorzystane na okładce fonty stanowiły uproszczoną wersję liter neonu reklamowego, przewidzianego dla sklepu fabrycznego Towarzystwa Zakładów Żyrardowskich w Warszawie (1929). Być może w przypadku poczty napis Stanisławów miał także pełnić funkcję szyldu”.

Poczta w Stanisławowie, pocztowka, domena publiczna

Co do samego gmachu, to ścisłe uzależnienie formy od funkcji – jeden z najważniejszych postulatów kierunku – polega na wyraźnym wyodrębnieniu części o różnym przeznaczeniu funkcjonalnym. W tym przypadku partia parteru, w którym znalazły się pomieszczenia dla klientów i pomieszczenia bezpośrednio powiązane z obsługą, otrzymała formę kamiennego cokołu. Kolejne kondygnacje, przeznaczone na funkcje wewnętrzne poczty, rozwiązano w postaci prostego, kubicznego bloku z płaskim dachem, częściowo nadwieszonego w partii parteru oraz przeprutego corbusierowskimi, horyzontalnymi pasmami otworów okiennych. Modernistyczna plastyka wyraża się ponadto w kontrastowym zestawianiu materiałów: gładkich tynków i cokołu z pasów ciosanego kamienia polnego i łomu terakotowego, układanego naprzemiennie ze wstęgami klinkieru.

Widok współczesny, fot. Michał Pszczółkowski

Budynek do dziś pełni funkcję pocztową. W 1967 r. został rozbudowany o automatyczną stację telefoniczną, złożoną z części będącej przedłużeniem pierwotnej części oraz ośmiokondygnacyjnego wysokościowca zamykającego kompozycję całego zespołu. Autorem rozbudowy był Wołodymyr Łukomski, absolwent Politechniki Lwowskiej.

Michał Pszczółkowski