Ratusz w Stanisławowie | Instytut Polonika

Historia czterech budynków ratusza w Stanisławowie

Pierwszy, drewniany budynek ratusza w Stanisławowie powstał w 1666 r., wkrótce po założeniu miasta przez kasztelana krakowskiego, hetmana polnego koronnego, Andrzeja Potockiego. Budowla miała charakter tymczasowy, w związku z tym kilka lat później (1672 r.) wzniesiono nowy gmach w konstrukcji drewniano-kamiennej. Został on poważnie uszkodzony w czasie wojny polsko-tureckiej (1672–1676).

Jeszcze w XVII w. powstała trzecia, całkowicie już murowana, barokowa budowla na planie krzyża, z wysoką wieżą pośrodku. Budynek ten istniał do 1868 r., kiedy wraz z wieloma innymi budynkami miasta został strawiony przez pożar. Odbudowa ratusza w stylu neorenesansowym została przeprowadzona pod kierunkiem krakowskiego architekta Filipa Pokutyńskiego (1829–1879). Ten czwarty już z kolei stanisławowski ratusz został zniszczony w czasie pierwszej wojny światowej – mieścił się w nim punkt obserwacyjny, w związku z czym gmach był wielokrotnie ostrzeliwany. Po zakończeniu działań wojennych znajdował się w katastrofalnym stanie technicznym, niezbędna była zatem jego częściowa rozbiórka i kolejna odbudowa.

Budowa nowego gmachu ratusza w Stanisławowie

Prace budowlane według projektu polskiego architekta Stanisława Treli (1892–1950) podjęto dopiero po dziesięciu latach z powodu nieustannych kryzysów gospodarczych. Wykonawcę prac wyłoniono na podstawie przetargu, została nim firma „Inżynier Krausz i Spółka”.

W 1929 r. rozebrano skrzydła boczne, zachowując jedynie trzon XVIII‑wiecznej wieży oraz część piwnic. Ukończenie budowy planowano na 1932 r., ze względu jednak na ciągły niedobór środków prace wykończeniowe przeciągnęły się aż do końca okresu międzywojennego. Inwestycję finansował magistrat, ale od początku nie planowano jej jako siedziby władz miejskich, te umieszczono bowiem w gmachu Urzędu Wojewódzkiego. „Nowy ratusz” miał pełnić funkcję Muzeum Pokuckiego, a także biblioteki i archiwum miejskiego.

Zachowaną część wieży wykorzystano jako trzon komunikacyjny, pomieszczenia użytkowe znalazły się w czterech nowo powstałych, żelbetowych skrzydłach bocznych, założonych na rzucie krzyża greckiego (równoramiennego), stąd niekiedy można spotkać się z informacją, że gmach został założony na rzucie Virtuti Militari. W partii piwnicznej umieszczono lokale gastronomiczne oraz pomieszczenia techniczne, przyziemie podporządkowano funkcji handlowej (sklepy), natomiast właściwe sale muzealne oraz dyrekcja muzeum zostały usytuowane na pierwszym piętrze. Bibliotekę i archiwum zaplanowano na drugim piętrze.

Architektura ratusza

Pod względem ogólnej dyspozycji bryły Stanisław Trela oparł się na pierwotnym schemacie rzutu centralnego z wysoką wieżą. Szata architektoniczna jest już jednak zupełnie inna, wskazuje na inspirację ekspresjonizmem, stylistyką art déco i jej polską redakcją – tzw. szkołą krakowską. Definicja art déco w architekturze, sformułowana w 1928 r. przez Jerzego Warchałowskiego, brzmiała: „pewna ostrość form i linii, przecinanie się płaszczyzn, system zaciosów wewnętrznych w granicach bryły, przewaga elementów geometrycznych, rytmika ruchu form występujących i cofających się z wyraźnym ograniczeniem formy oświetlonej od formy w cieniu, stykanie się płaszczyzn pod kątem prostym lub łączenie się ich w kształt krystaliczny albo pełne jakby unikanie linii zbyt płynnej, form zbyt okrągłych”. Cechy te w architekturze ratusza są wyraźnie widoczne. Jest to piętrzący się, dynamiczny układ kubicznych brył, oparty o kierunki ukośne.

Zauważalne są analogie z najbardziej znanymi realizacjami w konwencji art déco, takimi jak pawilon polski na wystawie światowej w Paryżu w 1925 r. lub pawilon Związku Hut Szklanych na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r., m.in. ze względu na charakterystyczną dla tych obiektów podświetloną w nocy, krystaliczną wieżę. W Stanisławowie również przewidziano instalację reflektorów elektrycznych, które miały podświetlać wieżę.

Poznański inżynier, przebywający służbowo w Stanisławowie, pisał w liście do córki: „Muszę przyznać, że najbardziej podobała mi się bryła ratusza, niezwykle nowoczesna, w stylu amerykańskiem. Centralna część pochodzi z wieków XVII i XVIII, cztery zaś skrzydła boczne dobudowano, nadając całości niezwykle oryginalny wygląd. Mam nadzieję, iż za kilkanaście miesięcy będzie to miejsce żywe i rozwijające idee regionalizmu, bez poznania bowiem swojej ojcowizny nie będzie można poznać Ojczyzny naszej, której siła z silnych i zwartych regionów pochodzić może” (Piotr J. Jamski, Pocztówki z Kresów przedwojennej Polski, Warszawa 2012).

Losy powojenne ratusza

W czasie drugiej wojny światowej niemieckie władze okupacyjne planowały zniszczenie ratusza, ale ostatecznie planów tych zaniechano ze względu na żelbetową konstrukcję. Skończyło się na zniszczeniu jednego ze skrzydeł.

W 1957 r. przeprowadzono prace remontowe, w trakcie których zostały usunięte ślady polskości: zlikwidowano płaskorzeźbiony herb Stanisławowa oraz cztery brązowe orły, pierwotnie stojące w narożnikach czwartego piętra, w ich miejsce wprowadzono antykizujące akroteriony (naszczytniki). Dwa lata później w budynku rozpoczęło działalność Muzeum Krajoznawcze.

Dziś dawny ratusz stanisławowski jest symbolem miasta, które od 1962 r. nosi nazwę Iwano-Frankiwsk. Jest to jedyna świecka budowla na Ukrainie z pozłacaną kopułą.

Michał Pszczółkowski