Ratusz w Buczaczu |Instytut Polonika

Buczacz – miasto historyczne

Buczacz to niewielkie miasteczko niezwykle malowniczo położone na kilku wzgórzach Wyżyny Podolskiej, nad rzeką Strypą, które w historii Rzeczypospolitej odgrywało bardzo ważną rolę. W drugiej połowie XIV w., ówczesny właściciel Michał Habdank Buczacki zbudował na wzgórzu zamek oraz wystawił w roku 1379 akt erekcyjny parafii.

Miasto lokowano powtórnie w roku 1515, tym razem na prawie magdeburskim. Do wieku XVII Buczacz stanowił ważną twierdzę, kilkakrotnie dając odpór wojskom tatarskim pustoszącym te tereny.

Buczacz, widok na ratusz, kościół parafialny i cerkiew Bazylianów, 2016, fot. A. Dworzak

Czarną legendą miasto owiało się w roku 1672. Wtedy twierdza buczacka została zdobyta przez Turków, na zamku rezydował czasowo sułtan Mehmed IV, a zabudowę miejską okupowało i łupiło tureckie wojsko. Jesienią tego samego roku Buczacz stał się niesławnym miejscem podpisania haniebnego traktatu pokojowego pomiędzy Rzeczpospolitą a Turcją Osmańską, który z powodu bardzo niekorzystnych postanowień nigdy nie został ratyfikowany przez Senat Rzeczypospolitej.

Buczacz – miasto rezydencjonalne

Już pod koniec XVII stulecia Buczacz był w posiadaniu Potockich z gałęzi prymasowskiej (pieczętujących się Złotą Pilawą). W XVIII w. stał się głównym miastem rezydencjonalnym Mikołaja Bazylego Potockiego, starosty kaniowskiego, bibliofila i kolekcjonera, a przede wszystkim wybitnego mecenasa sztuki. Te cechy Potockiego zostały niestety trochę zapomniane, z powodu jego oryginalnego i momentami awanturniczego sposobu życia, opisywanego barwnie w literaturze XIX-wiecznej.

Pomimo naprawy zamku buczackiego po wojnach tureckich i ponownej reparacji z inicjatywy Mikołaja Bazylego Potockiego, budowla popadała w ruinę i nie spełniała funkcji mieszkalnych. Z tego powodu Potocki wzniósł dla siebie usytuowany pod zamkiem drewniany dwór, w którym mieszkał.

Przyjmuje się, że funkcje reprezentacyjne Potocki przeniósł do ratusza miejskiego, który lepiej ukazywał (także w dekoracji rzeźbiarskiej) chwałę właściciela miasta. W tym czasie Buczacz przeżywał również ponowny rozkwit gospodarczy i stał się ważnym ośrodkiem handlowym.

Buczacz – miasto artystyczne

Potocki w sposób niezwykle wyraźny zaznaczył się w krajobrazie architektonicznym Buczacza. Od połowy XVIII w. prowadził szereg fundacji artystycznych w gruntowny sposób zmieniających oblicze miasta. Jedną z pierwszych było wystawienie dwóch wysokich kolumn, na postumentach, zwieńczonych fragmentami belkowania, na których były ustawione figury św. Jana Nepomucena  i Immaculaty czyli Matki Boskiej Niepokalanej. Na cokołach znajdowały się inskrypcje odnoszące się do Potockiego oraz herb Pilawa, którym się pieczętował. Historycy sztuki są przekonani, że za projekt obu kolumn odpowiadał architekt Bernard Meretyn (zm. 1759), natomiast za rzeźby ‒ Johann Georg Pinsel (zm. 1761/1762). Precyzyjnie datowane inskrypcjami kolumny przydrożne są uważane za pierwsze wspólne dzieła obu artystów.

W latach 50. i 60. XVIII w. Mikołaj Bazyli Potocki ufundował nowy kościół parafialny wraz z wyposażeniem będącym przykładem dzieł „lwowskiej rzeźby rokokowej”, niewielką cerkiew unicką pw. Pokrowy (Opieki Matki Boskiej), również z „lwowskim” wyposażeniem, cerkiew dla zakonu bazylianów. Największa fundacja Mikołaja Bazylego powstała jednak poza Buczaczem. W roku 1771 przeznaczył niebagatelną kwotę ponad 2 mln złotych polskich na wzniesienie cerkwi Bazylianów w Poczajowie. Fundator nie doczekał jednak ukończenia dzieła, zmarł bowiem w 1782 r. i został pochowany w krypcie pod cerkwią poczajowską.

Ratusz miejski w Buczaczu

Najprawdopodobniej pierwszą znaczniejszą fundacją Potockiego w Buczaczu było wystawienie wspaniałego ratusza miejskiego. Niestety, historycy sztuki skazani są na liczne hipotezy w sprawie chronologii jego budowy, ponieważ nie zachowały się żadne źródła archiwalne mówiące tak o początku budowy, jak i o jej zakończeniu. Przyjmuje się, że był wznoszony ok. 1750 r., a co bardziej prawdopodobne w latach 50. XVIII w. Za projekt odpowiadał Bernard Meretyn, tworząc bryłę nawiązującą do rozwiązań architektury municypalnej z terenów Królestwa Czech, skąd najprawdopodobniej pochodził.

Buczacz, ratusz, pocztówka z XIX/XX w., Wikipedia

Ratusz w Buczaczu i jego architektura

Ratusz zbudowany jest na rzucie kwadratu, z okrągłą klatką schodową usytuowaną w centrum i biegnącą przez dwie kondygnacje korpusu oraz dwie kolejne wieży. Opracowanie kamieniarskie i detale architektoniczne prezentują cały repertuar najważniejszych elementów stosowanych przez Meretyna w jego projektach: od falujących, wklęsło-wypukłych uszaków w obramieniach okiennych i drzwiowych, poprzez niezwykle charakterystyczny, niemal „organiczny” ornament rocaille, kończąc na wklęsłych i zaoblonych węgarach ościeży okiennych. Idealne proporcje architektury, uzupełnionej dekoracją ornamentalną i figuralną, tworzą z ratusza w Buczaczu perłę architektury świeckiej w dorobku Bernarda Meretyna.

Dekoracja ratusza w Buczaczu

Architekt powierzył Johannowi Georgowi Pinslowi i jego warsztatowi wykonanie dekoracji. Jej tematyka nie jest jednak jasno czytelna, ponieważ Buczacz nawiedziły w latach 1865 i 1888 niszczące pożary, podczas których ucierpiała znaczna część kamiennych figur zdobiących balustradę drugiej kondygnacji korpusu ratusza.

Buczacz, ratusz, lata. 40. XX w., fot. zbiory NAC

Z całą pewnością na fasadzie mamy do czynienia z podkreśleniem osoby fundatora. Architektoniczny, spiętrzony szczyt tej części zdobi znacznych rozmiarów kartusz z ornamentu rocaille z panopliami (motywem dekoracyjnym złożonym z broni i uzbrojenia ochronnego). Ponad nim znalazła się personifikacja (zapewne cnoty, obecnie niezachowane) flankujące ażurową kompozycję z obłoków(?), w której środku, w prześwicie, znajduje się metalowy herb Potockich: Pilawa czyli półtrzecia krzyża. Całość pierwotnie wieńczyła korona.

Po bokach szczytu niegdyś siedziały na wolutach (elementach dekoracyjnych) postacie niewolników, a pod nimi stały postacie alegoryczne. Nie wiadomo jednak kogo przedstawiały, jedna z nich została zniszczona już w XIX w., druga do wybuchu drugiej wojny światowej zachowana była bez głowy. Na czterech narożach korpusu ratusza ustawione były rzeźby głównie o tematyce mitologicznej, zaczerpnięte z Metamorfoz Owidiusza, przedstawiające herosów walczących z przeciwnościami. I tu niestety nie jesteśmy w stanie zidentyfikować wszystkich postaci wobec ich zniszczenia i niewystarczającej ilości przedwojennych fotografii archiwalnych całego zabytku. Jedną z postaci był Jowisz walczący podczas gigantomachii, muskularna postać dosiadająca orła, kolejne to Herkules walczący z lwem nemejskim i Herkules z hydrą lernejską. Ostatnia rzeźba, jak się wydaje, miała tematykę religijną, wyobrażając Dawida tryumfującego nad ciałem powalonego Goliata. Wszystkie rzeźby były wykonane z kamienia, miały bardzo dynamiczne, typowe dla Pinsla kompozycje i można je było oglądać z różnych stron, w zależności z której strony ratusza się przechodziło. Ta zmienność punktu obserwacji pozwalała na różne ujęcia postaci herosów.

Ratusz w Buczaczu obecnie

Niestety, pełnego kunsztu projektu Bernarda Meretyna nie możemy dziś oglądać. Po zakończeniu drugiej wojny światowej zaniedbany ratusz popadł w całkowitą ruinę, dekoracja szczytu uległa niemal zupełnemu zniszczeniu. Pozostał jedynie wielki kartusz rocaille’owy i obramienie dla herbowej Pilawy.

W 2005 r. podczas nieprofesjonalnie przeprowadzonych prac konserwatorskich ściągnięto z balustrady trzy rzeźby (Jowisza, Dawida i Herkulesa z lwem), z dwóch z nich wykonano kopie gipsowe przechowywane w Muzeum Johanna Georga Pinsla we Lwowie, oddziale Lwowskiej Galerii Sztuki. Oryginały rzeźb uważane są za zniszczone. W 2012 r. niemal w całości zachowana była ostatnia figura z prawego rogu fasady przedstawiająca Herkulesa walczącego z hydrą była zachowana w całości (choć bardzo uszkodzona),. jednak wiosną 2021 r. i jej duże fragmenty odłamały się i spadły na ulicę, rozbijając się na kawałki. Z pierwotnych jedenastu pełnowymiarowych rzeźb Johanna Georga Pinsla w całości nie istnieje już żadna.

Agata Dworzak