Polski ogród pamięci w Manchesterze
Ślepy los czy też boski plan sprawił, że zakochana w Krakowie poetka – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – zmarła i została pochowana na Cmentarzu Południowym w Manchesterze. Jej grób nie jest jedynym polonikiem na drugim co do wielkości cmentarzu Europy. Dociekliwi turyści znajdą w tym mieście umarłych jeszcze wiele polskich śladów.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – dama polskiej literatury
Ta urodzona w 1891 r. poetka, malarka i dramatopisarka, była uważana za damę polskiej literatury, zwano ją też „poetką miłości i natury”. Jeszcze przed drugą wojną światową Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891‑1945) dużo podróżowała i zwiedziła m.in. Włochy, Turcję czy północną Afrykę. Gdy wskutek zawirowań dziejów historii we wrześniu 1939 r. opuściła Polskę, nigdy już nie wróciła do ojczyzny. Wraz z mężem Stefanem Jasnorzewskim, lotnikiem Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii, osiedliła się w Blackpool, w bazie RAF‑u. Pilota pochłaniały wojskowe obowiązki i Maria, nie znając języka angielskiego, całe tygodnie spędzała sama.
Czuła się opuszczona, mimo stałej obecności rodaków, z którymi jednak nie potrafiła nawiązać bliższych relacji. Smutki starała się zagłuszać, angażując w polskie sprawy. Współpracowała z „Wiadomościami Polskimi, Politycznymi i Literackimi” oraz „Polską Walczącą” i „Nową Polską”. Mimo to w pamiętnikach pisała: „ja tęsknię do Polski, do domu, do rodziców”, a w innym miejscu, już po śmierci swego ojca, malarza Wojciecha Kossaka, wyznała: „Obawa [...] straszna i szopenowsko rozdzierająca”.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w swoim mieszkaniu, fot. NAC
Do tęsknoty za bliskimi dokładał się także pogarszający się stan zdrowia. W 1944 r. zdiagnozowano u niej raka szyjki macicy, który dawał śmiertelne przerzuty do kręgosłupa. Pawlikowska-Jasnorzewska była hospitalizowana w szpitalu w Manchesterze i tu 9 lipca 1945 r. zmarła. Pochowano ją na miejscowym cmentarzu, a w sierpniu 1973 r. złożono obok niej prochy męża Stefana Jasnorzewskiego, uczestnika Bitwy o Anglię 1940 r.
Największy cmentarz niezastąpionych
Cmentarz Południowy, Southern Cemetery w Manchesterze jest drugą co do wielkości europejską nekropolią. Został utworzony w 1879 r., czyli niemal 100 lat później niż warszawskie Powązki. Jego projekt powierzono architektowi Henremu Johnowi Paullowi i geodecie Jamesowi Gascoigne Lynde’owi. Powstała niezwykła przestrzeń, którą po latach English Heritage umieściło, wraz z kaplicami i innymi sepulkralnymi budowlami, w rejestrze zabytkowych parków i ogrodów ze względu na jej historyczne znaczenie.
Brama główna cmentarza i widok na kaplicę cmentarną, maj 2021, fot. Paulina Bończoszek
Francuski pisarz i polityk Georges Clemenceau uważał, że „cmentarze pełne są ludzi niezastąpionych” i ta fraza idealnie opisuje pochowane tu osoby. Na manchesterskiej nekropolii złożono więc prochy Jerome’a Caminady, znanego jako pierwowzór Sherlocka Holmesa, czy kapitana Johna Williama „Jacka” Alcocka, który dokonał pierwszego lotu transatlantyckiego bez międzylądowania.
Grób polskiej Safony w Manchesterze
Pośród pomników, płyt i krzyży nie brakuje polskich akcentów. Bodaj najważniejszym jest grobowiec Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej z Kossaków i jej męża.
Współcześnie istniejący nagrobek został wzniesiony dzięki staraniom Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie i angielskiej Polonii. Wykonano go z czarnego granitu i – w przeciwieństwie do nagrobków, do których przywykliśmy w Polsce – ma pionową formę steli, bez leżącej na ziemi płyty. Zamiast tego w podłoże wmurowano niewielki kwietnik, rodzaj donicy, w której rosną kwiaty pielęgnowane zapewne przez miejscową Polonię. Nasuwa to skojarzenia z lirykiem poetki, w którym polska Safona pisze: „Grób królewski, w liliach, w różach, / Dziś dymami się zachmurza.”.
W lewej części prostokątnej, ascetycznej w formie steli wykuto złoty krzyż, na środku zaś w tym samym kolorze – epitafium:
Z Kossaków
Maria Jasnorzewska
Poetka
Zmarła 9.7.1947 r.
Stefan Jerzy Jasnorzewski
kpt. Pil.
Zmarł 23.8.1970 r.
This stone was erected
by the union of Polish writers abroad
and the Polish community
in commemoration of
this great Polish poetess
A.D. 1973
Pomnik nagrobny poetki często przyozdabia biało-czerwona flaga bądź wstęga.
Grób małżeństwa Jasnorzewskich w Manchesterze, maj 2021, fot. Paulina Bończoszek
Pomnik upamiętniający Katyń 1940
Polskich barw narodowych nie zabraknie także i w innych miejscach manchesterskiego Cmentarza Południowego. Drugim obok grobu Jasnorzewskich polonikiem tej nekropolii jest Pomnik Katyński. Wykonany z białego kamienia pomyślany został jako kompozycja trzynaście wariacji liczby.
Pomnik Ofiar Katyńskich, maj 2021, fot. Paulina Bończoszek
Podstawową formę tworzy tryptyk z prostokątnych płyt: mniejszych po bokach – wykończonych na kształt trójkąta nierównobocznego z niewielkimi uskokami, i środkowej – wyższej, w formie trójkąta równobocznego u szczytu. Płyty zdobią wykute napisy i obrazy – w centralnej części u góry znajduje się godło Polski z orłem w koronie, a poniżej dwuwierszowa inskrypcja: „1940 KATYŃ / Starobielsk, Kozielsk, Ostaszków”. W częściach bocznych wyryto ten sam napis w językach angielskim i polskim oraz wieńce laurowe z mieczem. Kamienne płaszczyzny osadzone są na potrójnym postumencie w schodkowej formie. W głównej jego części umieszczono trzy metalowe tabliczki z następującymi inskrypcjami:
29 kwietnia 1990 roku podczas uroczystości poświęcenia pomnika ku czci pomordowanych w Katyniu została złożona ziemia z mogił polskich jeńców wojennych z obozu w Kozielsku.
29 kwietnia 1992 roku została złożona ziemia z mogił pomordowanych polskich jeńców wojennych z obozu w Starobielsku.
29 kwietna 2001 roku została złożona ziemia z mogił spod Miednoje pomordowanych polskich jeńców wojennych w obozie w Ostaszkowie.
Projekt pomnika przygotował architekt Tadeusz Leisz, który również spoczywa na manchesterskim cmentarzu.
Polski ogród pamięci w Manchesterze
I choć Southern Cemetery nie jest nekropolią wojskową sensu stricte, to pochówki żołnierskie stanowią znaczącą jego część. Wśród nich są nagrobki 17 polskich żołnierzy, mogiły 775 ofiar z czasów obydwu wojen światowych, również te przeniesione z innych cmentarzy w Manchesterze.
„Polska” kwatera na cmentarzu w Manchesterze, sierpień 2018, fot. Urszula i Andrzej Omylińscy (GwiazdkaCieszyńska.pl)
Uwieńczeniem tego szczególnego wojenno-martyrologicznego charakteru jest znajdujące się na terenie nekropolii niewielkie Muzeum Drugiej Wojny Światowej. Zgromadzono tu zdjęcia, pocztówki czy medale z epoki. Na szczególną uwagę zasługuje część ekspozycji poświęcona Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Wśród dwudziestu czterech przywołanych z imienia i nazwiska bohaterskich i ważnych postaci, Polka jest jedyną kobietą! W muzealnej księdze można zapoznać się z życiorysem poetki i obejrzeć jej fotografię.
Jedyne czego na Cmentarzu Południowym w Manchesterze brakuje, a na co warto zwrócić uwagę polskich środowisk, to brak jasnych wskazówek i oznaczeń, jak dokładnie trafić do miejsca pochówku Jasnorzewskich. Jak zatem notowała sama pisarka: „Możesz coś zmienić – idź i zmień – a nie możesz, to idź i bierz przeszkodę”.
Marta Panas-Goworska i Andrzej Goworski
