Polonika w Salem: dom św. Józefa i polski kościół | Polonika

Salem i emigranci z Europy

Salem jest położone na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych w regionie Nowej Anglii, w hrabstwie Essex nieopodal Bostonu. To historyczne miasto, założone przez angielskich osadników w 1626 r., było jednym z najważniejszych ówczesnych portów handlowych na wybrzeżu atlantyckim. Jest też znane z odbywających się w końcu XVII stulecia procesów czarownic. Obecnie liczy ok. 45 000 mieszkańców, a jego dawna pozycja znaczącego ośrodka światowego handlu morskiego oraz zachowana w części zabytkowa zabudowa czynią zeń interesujący turystów i historyków punkt na mapie Stanów Zjednoczonych. Także przybywających z Polski dla poznania śladów kultury materialnej i duchowej, pozostawionych przez liczną tu niegdyś i dobrze zorganizowaną wspólnotę polskich osadników.

Ekspozycja w dawnym Domu św. Józefa przestawiająca dzieje wspólnoty polskiej, fot. Jan Skłodowski

Napływ emigrantów z Europy do Salem gwałtownie wzrósł w następstwie postępującej rewolucji przemysłowej (1760‒1840), a rozwinięty wcześniej w okolicy handel morski i budowa statków ustąpiły nowym gałęziom gospodarki. Przybywający od 1830 r. Irlandczycy znaleźli zatrudnienie w powstających fabrykach przemysłu skórzanego, Francuzi z Kanady podejmowali pracę w zakładach tekstylnych (przeróbka bawełny). Z biegiem lat pojawili się Włosi, Litwini i Rosjanie oraz Polacy, którzy osiedlali się w Salem od około 1870 r. Byli to najczęściej bezrolni czy małorolni chłopi, w większości z Galicji (zaboru austriackiego, gdzie przeludnienie wsi było szczególnie silne). W 1900 r. w stanie Massachusetts żyło ok. 50 000 polskich emigrantów (na ok. 2 miliony przybyszów z ziem polskich przebywających wtedy w Stanach Zjednoczonych).

Polska wspólnota w Salem

Polska wspólnota w Salem osiedlała się na niewielkim obszarze kilku ulic wokół Domu św. Józefa (St. Joseph Hall). Taka zwarta lokalizacja i organizacja życia we wszelkich jego aspektach (zamieszkanie, zakupy, aktywność narodowa, religijna i kulturalna) tworzyło dla przedstawicieli nowo przybyłej społeczności „małą ojczyznę”. Dawało jej siłę trwania i rozwijania się w otoczeniu obcego kulturowo żywiołu.

Należy podkreślić, że społeczność polska stała się dominującą w mieście napływową grupą etniczną od pierwszych lat XX w. aż po ok. 1980 r. Znaczącymi śladami jej życia w Salem są dawny Dom św. Józefa, polski kościół, nagrobki na cmentarzu St. Mary’s, nazwy niektórych ulic i placów oraz istniejąca do dziś kombatancka organizacja Polski Legion Weteranów Amerykańskich.

Dom św. Józefa w Salem

Budynek został zbudowany w 1909 r. przy 158-162 Derby St. z przeznaczeniem na ośrodek życia polskiego. Inicjatorem budowy było Towarzystwo św. Józefa (należące do Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce). Organizacja pomagała Polakom w osiedlaniu się na amerykańskiej ziemi.

Na parterze budynku mieściły się sklepy, z których dochód zapewniał jego utrzymanie. Pierwsze piętro zajmowała obszerna sala z przeznaczeniem na okolicznościowe imprezy (m.in. wesela) i spotkania. Natomiast na drugim (najwyższym) piętrze były lokale mieszkalne dla nowo przybyłych emigrantów. W 1988 r., z uwagi na zdecydowane zmniejszenie się liczebności polskiej diaspory w Salem, budynek został sprzedany National Park Service (agendzie rządowej zarządzającej parkami narodowymi w USA) celem urządzenia w nim oddziału parku historycznego w Salem (Salem Maritime National Historic Site).

Dawny Dom św. Józefa w Salem, fot. Jan Skłodowski

Obecnie w parterowych oknach budynku od frontu umieszczono ekspozycję poświęconą historycznej obecności polskiej wspólnoty w tym mieście.

Dawny polski kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Salem – krótka historia

Pierwszą świątynią w Salem skupiającą tamtejszych polskich emigrantów był kościół katolicki Niepokalanego Poczęcia (Immaculate Conception Catholic Church przy 15 Hawthorne Blvd), w którym udostępniono im podziemie na potrzeby liturgiczne.

Następnie, w 1903 r. arcybiskup Bostonu John J. Williams ustanowił ks. Josepha Czubka pierwszym proboszczem nowo założonej parafii św. Jana Chrzciciela (St. John the Baptist) w Salem. Pierwsza, nadzwyczaj uroczysta msza św. została odprawiona 3 czerwca 1903 r. w przebudowanym na kościół budynku mieszkalnym przy Herbert St., zakupionym przez parafialny komitet (za kwotę 2000 dolarów) Niebawem nabyto kolejne budynki z przeznaczeniem na konwent sióstr felicjanek (przy Union St.) oraz na szkołę (przy Herbert St.). Placówkę tę zakonnice prowadziły w latach 1904‒1977, a uczęszczały do niej tysiące polskich dzieci.

Ze względu na szybki wzrost liczby wiernych proboszcz parafii zdecydował o nabyciu znacznie większego kościelnego budynku. W 1906 r. zakupiony został dawny, nieczynny centralny kościół baptystów (Central Baptist Church) w Salem, położony przy 28 St. Peter St. Po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych świątynia została konsekrowana pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela jako nowy polski kościół parafialny. Kolejne poważniejsze prace przeprowadzono w 1940 r. Wnętrze tzw. górnego kościoła zmieniło wówczas styl z neogotyckiego na „kolonialny”, salę pod nim przekształcono w kaplicę, a we frontowym wejściu umieszczono parę dwuskrzydłowych odrzwi.

Dawny polski kościół w Salem – architektura

Dawny kościół pw. św. Jana Chrzciciela– dziś Sanktuarium Miłosierdzia Bożego św. Jana Pawła II (Saint John Paul II Shrine of Divine Mercy), to masywny, prosty w formie architektonicznej budynek z czerwonej cegły o dwuspadowym dachu. Ściany mają cztery pary naprzemianlegle położonych wysokich, zaokrąglonych na górze jedenastopolowych okien. Całość dopełnia niska, zwieńczona krzyżem wieża osadzona nad ujętą pilastrami fasadą z wyraźnie zaakcentowanym białym frontonem. Przylega do niej wysoka, także o dwuspadowym dachu, kruchta doświetlona od frontu trzema zblokowanymi, zakończonymi półkoliście oknami oraz dwoma w ścianach bocznych.

Dawny polski kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Salem, fot. Jan Skłodowski

Kościół, a w istocie jego część zwana górnym kościołem, ma wnętrze typu halowego z płytkim prezbiterium. Mieści się w nim ołtarz główny z kopią znanego obrazu Jezusa Miłosiernego (występującego też pod nazwą Jezu ufam Tobie), autorstwa wileńskiego malarza Eugeniusza Kazimirowskiego (1873‒1939) i chór muzyczny wyposażony w organy. Strop zdobi dekoracja geometryczna typu żebrowego ze skromnym malarskim wypełnieniem. We wszystkich ośmiu oknach nawy, dwóch umieszczonych w prezbiterium oraz pięciu w ścianach kruchty, znajdują się witraże wykonane z wielokolorowego szkła. Przedstawiają one postaci świętych – w języku angielskim podano ich imiona i stopień pokrewieństwa donatorów wobec upamiętnionych w nich swoich bliskich o polskich nazwiskach. W języku polskim podano także nazwy towarzystw religijnych będących ofiarodawcami niektórych witraży.

Polska parafia w Salem nie posiadała swego własnego cmentarza. Jej zmarli przedstawiciele grzebani byli na tamtejszym rzymskokatolickim cmentarzu St. Mary’s. Ich kamienne nagrobki nie stanowią oddzielnej kwatery, można je napotkać w wielu miejscach w starszej, bliższej ulicy, części cmentarza.

Jan Skłodowski