Pałac Radziwiłłów w Połoneczce | Instytut Polonika

Radziwiłłowie i ich majątek Połoneczka

Miejscowość Połoneczka położona jest na północ od miejscowości Baranowicze, w północno-wschodniej części rejonu baranowickiego w obwodzie brzeskim na Białorusi. Od początku XVIII w. aż do drugiej wojny światowej właścicielami majątku byli Radziwiłłowie, którzy tytułowali się „hrabiami na Połoneczce”. Od 1771 r. dobra znalazły się w ręku Macieja (1749–1800), późniejszego kasztelana wileńskiego. Wzniósł on w Połoneczce murowany pałac, który stał się główną rezydencją młodego księcia i ośrodkiem lokalnego życia kulturalnego. Nie zachowały się jednak żadne jego widoki.

Maciej Radziwiłł (1749–1800), fot. Wikimedia

W Pamiętnikach Ewy Felińskiej (1793–1859) przeczytać można opisy odbywających się tam uroczystych przyjęć, przekazane jej przez matkę, Zofię Wendorffową: „zabawy Połoneczki nosiły cechę mniej bogacza szafującego dostatkiem pełnemi garściami i chcącego zajaśnieć przepychem, jak człowieka ze smakiem, szukającego zadość uczynić własnym upodobaniom i zaspokoić potrzebę umysłu czującego rozkosz w zajęciu. W Połoneczce urządzenie domu, uczt, zabaw było najczęściej płodem myśli samego księcia Macieja. Sam układał sztuki teatralne okolicznościowe, improwizował wiersze, dorabiał muzykę, obmyślał dekoracje, tworzył sale do zabaw, w charakterach stosownych do okoliczności”. Maciej Radziwiłł był bowiem człowiekiem gruntownie wykształconym, kompozytorem i pisarzem. Jego najbardziej znanym dziełem było libretto do jednej z pierwszych polskich operetek Agatka czyli przyjazd pana z muzyką Jana Dawida Hollanda. Premiera miała miejsce 17 września 1784 r. w Nieświeżu, w obecności króla Stanisława Augusta. Radziwiłł był także autorem libretta i muzyki do opery Wójt osady albańskiej, wystawionej po raz pierwszy 4 listopada 1786 r. w Albie pod Nieświeżem podczas imienin kuzyna, Karola Stanisława Radziwiłła zwanego Panie Kochanku.

Pałac w Połoneczce – architektura

Po śmierci Macieja Radziwiłła majątek przejął jego syn Konstanty Mikołaj (1793–1869), który – zapewne po ślubie z Marią z Grabowskich (1788–1826) w 1815 r – rozpoczął przebudowę pałacu nadającą mu zachowane do dzisiaj formy. Ówczesny wygląd pałacu znany jest z powstałej między 1864 a 1867 r. akwareli Napoleona Ordy. Budynek składał się z piętrowego korpusu głównego o trójosiowej części środkowej, ujętej pilastrami w wielkim porządku, zwieńczonej trójkątnym naczółkiem, rozczłonowanej na piętrze charakterystycznymi hermowymi pilastrami. Korpus połączono galeriami z parterowymi pawilonami bocznymi na planie kwadratu. Plan ten nawiązywał do uproszczonych rozwiązań palladiańskich z galeriami łączącymi korpus o zryzalitowanej (wysuniętej) części środkowej z oficynami bocznymi, popularnych na przełomie XVIII i XIX w. Na uwagę zasługuje oryginalna dekoracja – rozczłonowanie elewacji ryzalitu oraz galerii od strony ogrodu hermowymi pilastrami o formie zredukowanej do brodatych męskich głów.

Pałac w Połoneczce, akwarela Napoleona Ordy, ok. 1864–1867, fot. Muzeum Narodowe w Krakowie, zbiory cyfrowe

W niezmienionym kształcie pałac przetrwał do pierwszej wojny światowej, kiedy został częściowo zniszczony. Przy północnym jego skrzydle znajdowała się obszerna oranżeria, wzniesiona być może nieco później niż pałac, bo ok. 1850 r., w popularnym wówczas stylu neogotyckim. Uległa ona zniszczeniu podczas wojny, w okresie międzywojennym pozostawała w ruinie, obecnie już nie istnieje.

Pałac Radziwiłłów w Połoneczce we wspomnieniach jego gości

Rezydencja połonecka pojawia się we wspomnieniach odwiedzających ją gości. Najobszerniejszy opis podał literat i etnograf, Edward Chłopicki (1826 lub 1830–1894) w Kartkach z teki podróżnej, publikowanych w 1869 r. w warszawskim tygodniku „Kłosy”. Szczególnie dużo miejsca poświęcił bibliotece pałacowej. Znajdował się tam liczący około czterech tysięcy woluminów księgozbiór z przewagą książek polskich i francuskich, przechowywany w rzeźbionych, oszklonych, mahoniowych szafach, których wyższe półki dostępne były z obiegającej pomieszczenie galerii, a także kolekcja numizmatyczna, zbiór rycin oraz map i globusów. W rezydencji zgromadzono również zbiory rzemiosła artystycznego: kolekcje tkanin, m.in. pasów kontuszowych, i naczyń szklanych, zarówno XVIII-wiecznych, pochodzących z manufaktur radziwiłłowskich (w Urzeczu i Nalibokach), jak i wcześniejszych oraz zbiór rodzinnych pamiątek historycznych.

W Połoneczce przechowywane było również archiwum rodzinne, zawierające głównie akta majątkowe, stworzone przez Macieja Radziwiłła, kasztelana wileńskiego, który w okresie opieki nad Dominikiem Hieronimem Radziwiłłem (1786–1813), ordynatem nieświeskim i ołyckim, przeniósł do Połoneczki część akt z Nieświeża. Archiwum było rozbudowywane przez Konstantego Radziwiłła i jego następców.

W pałacu znajdowały się również liczne portrety rodzinne, o których Chłopicki napisał, iż „pędzel ich w ogóle mierny, ale postacie te w zbrojach i strojach staroświeckich, z wyrazistemi większej części rodziny tej rysami są wielce interesujące”. Uwagę jego zwróciły portrety trzech żon ks. Konstantego. Jeden z nich, przedstawienie Celestyny z Sulistrowskich (1805–1836), malowany przez Franciszka Ksawerego Lampiego (1782–1852) przetrwał i znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

Otoczenie pałacu Radziwiłłów w Połoneczce

Rezydencja otoczona była rozległym ogrodem z regularnymi parterami kwiatowymi oraz ogrodem różanym w pobliżu pałacu, a w dalszej części – parkiem krajobrazowym z topolową aleją dojazdową. Bardzo interesujący jest opisywany przez pamiętnikarzy, umieszczony w parku, wysoki krzyż, u stóp którego Konstanty Radziwiłł polecił pochować serce swojej ukochanej żony, Celestyny z Sulistrowskich. Pomnik ten umieszczony był w miejscu widocznym z okien sypialni księcia. Stanowił jednocześnie istotny element ideowy w parku krajobrazowym otaczającym pałac, zarówno jako wspomnienie drogiej osoby, jak i wpisanie się w romantyczną tradycję wznoszenia w parkach grobowców. Po śmierci Konstantego obok tego pomnika wybudowano kaplicę grobową.

Pałac w Połoneczce – dalsze losy

Syn i dziedzic Konstantego, Maciej Józef Radziwiłł (1842–1907) po ślubie z Jadwigą z Krasińskich (1843–1913) w 1862 r. osiadł w podwarszawskim Zegrzu – posagowym majątku żony i po śmierci ojca przeniósł tam archiwum oraz cenniejsze wyposażenie pałacu połoneckiego. W 1939 r. Niemcy wywieźli do Płocka prawie całe wyposażenie Zegrza, w tym pochodzące z Połoneczki archiwum. Zbiory ocalały i znalazły się po wojnie w zasobach publicznych. Archiwum Radziwiłłów z Połoneczki włączono do zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, a księgozbiór do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Po śmierci Macieja Radziwiłła (1907) Połoneczkę oddziedziczył syn, Albert Stanisław, który zapisał majątek swemu bratankowi, Władysławowi Radziwiłłowi – ostatniemu właścicielowi Połoneczki.

Pałac został zdewastowany podczas pierwszej wojny światowej i nigdy nie powrócił do dawnej świetności. Kolejne zniszczenia przyniosła druga wojna światowa. Po roku 1945 obiekt był użytkowany jako szkoła z internatem. Wówczas był też remontowany – usunięto zniszczone hermowe pilastry (obecnie przetrwały tylko na piętrze korpusu głównego) oraz przekształcono układ wnętrz. Układ ogrodu i założenia parkowego współcześnie jest już nieczytelny.

W 1999 r. opuszczony i zdewastowany budynek został wystawiony na sprzedaż, ale dopiero w 2020 r. zyskał nowych właścicieli. Powoli podejmowane są akcje porządkowania terenu i stopniowych remontów pałacu.

Katarzyna Kolendo-Korczak