Obraz Henryka Siemiradzkiego „Za przykładem bogów” Polonika

Henryk Siemiradzki był członkiem wiodących europejskich akademii sztuk pięknych, za swoje obrazy otrzymał liczne nagrody oraz odznaczenia. Wychowanek petersburskiej akademii sztuk pięknych, który pracował i mieszkał w Rzymie. Twórca słynnych kurtyn dla teatrów w Krakowie i we Lwowie. I wreszcie, „książę malarzy”, który odniósł sukces artystyczny i finansowy, jego obrazy odbywały tournée po europejskich stolicach, specjalnie zaś zaaranżowaną dla gości rzymską pracownię można było zwiedzać. Wybitny przedstawiciel akademizmu, który wstąpił do akademii z tytułem doktora nauk przyrodniczych i niezależnie od tego, gdzie wystawiał prace, zawsze podkreślał, że jest Polakiem, a nie było to takie oczywiste (zdarza się określanie artysty jako malarza ukraińskiego bądź rosyjskiego).

Krótki rys biograficzny Henryka Siemiradzkiego

Urodził się 24 października 1843 r. w Nowobiełgorodzie (dziś Peczenihy) w pobliżu Charkowa, w szlacheckiej rodzinie o polskich tradycjach, chociaż ojciec malarza, Hipolit był generałem carskiej armii.  Siemiradzcy przyjaźnili się z polskimi rodzinami, między innymi z Mickiewiczami; brat Adama, Aleksander, został ojcem chrzestnym małego Henryka.

Henryk Siemiradzki, Autoportret nieukończony, po 1876, zbiory cyfrowe MNK

Już w charkowskim gimnazjum przyszły malarz pobierał lekcje rysunku, które kontynuował w trakcie studiów na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu Charkowskiego. W 1864 r. uzyskał stopień kandydata nauk przyrodniczych (odpowiednik doktora) i jeszcze w tym samym roku, w październiku, rozpoczął studia w Cesarskiej Akademii Sztuk w Petersburgu. Początkowo jako wolny słuchacz, ze względu za wiek (powyżej 20 lat). Wkrótce dzięki talentowi został przyjęty w poczet studentów i wielokrotnie nagradzany srebrnymi i złotymi medalami za osiągnięcia malarskie. Ostatecznym wyróżnieniem na zakończenie edukacji artystycznej (1871) było przyznanie Henrykowi Siemiradzkiemu rządowego, sześcioletniego stypendium na kontynuację nauki za granicą. Malarz wyjechał do Monachium, gdzie poznał polską kolonię artystyczną, a następnie do Włoch. To Rzym okazał się miejscem, w którym postanowił żyć i pracować. Śródziemnomorska przyroda i światło, antyczne budowle, wszechobecne piękno, stały się źródłem niesłabnącej inspiracji, z którego artysta czerpał do końca życia.

Rzymska pracownia Siemiradzkiego

Zamieszkał w Rzymie w maju 1872 r., w pobliżu Schodów Hiszpańskich wynajął pracownię, gdzie powstały jego najsławniejsze dzieła. Wielkoformatowe przedstawienia o tematyce historycznej, głównie z czasów cesarstwa rzymskiego, a także biblijnej. Rosnąca popularność Siemiradzkiego przekładała się na sukces finansowy, a organizowane przez artystę pokazy prac w rzymskiej pracowni przyciągały niezwykłych gości, jak królowa Włoch, Małgorzata, czy brat cara Rosji, wielki książę Paweł. Odwiedził go też twórca moskiewskiej Galerii Tretiakowskiej Paweł Trietjakow. Na wybranym przez siebie obrazie poprosił o zmianę podpisu na rosyjski, tłumacząc, że jego galeria jest rosyjska. Gdy Siemiradzki odmówił, Trietjakow nie kupił tej pracy.

Willa Siemiradzkiego w Rzymie przy via Gaeta 1, gdzie zamieszkał z rodziną, stała się centrum polskości dla przybyszów z ojczyzny. Siemiradzcy organizowali wspólne wigilie i święta wielkanocne. Gościli między innymi Henryka Sienkiewicza, Ignacego Paderewskiego i wielu polskich artystów.

Wielkoformatowe arcydzieła wymagały nabywców wśród koronowanych głów lub bardzo zamożnych mecenasów i instytucji. Liczne idylle i sielanki miały charakter nieco komercyjny i były dostępne dla szerszej grupy klientów.

Idylliczne obrazy Siemiradzkiego

„Za przykładem bogów” należy do najliczniejszej grupy dzieł malarza. Niewielki format i idylliczne scenki z życia starożytnych Rzymian, rozgrywające się niespiesznie na tle antycznych budowli i śródziemnomorskiego pejzażu, szybko znajdowały nabywcę. Harmonijne, po mistrzowsku prześwietlone słońcem, obrazowały popularną wówczas tezę o antyku jako złotym wieku ludzkości. Były pożądane przez odbiorców tak bardzo, że Siemiradzki nierzadko wykonywał repliki swoich dzieł.

Henryk Siemiradzki, „Za przykładem bogów” IV, 1899, Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, WikiArt

Obraz „Za przykładem bogów” znany jest z zachowanych do dziś czterech autorskich replik, jednej zaginionej oraz szkiców. Najstarsze jest płótno przechowywane w Zakarpackim Obwodowym Muzeum Sztuki im. Josypa Bokszaja w Użhorodzie, sygnowane w lewym dolnym rogu „H Siemiradzki/Rzym”. Przedstawia intymną scenę rozgrywającą się nad jeziorem na tle monumentalnego pejzażu. Przy brzegu cumuje bogato dekorowana łódź. Na pierwszym planie widzimy parę zakochanych, na moment przed pocałunkiem, stojących pod posągiem tytułowych bogów – Amora i Psyche, personifikacji miłości i duszy. Dziewczyna sypie kwiaty na cokół marmurowej rzeźby. Jej postać oblana słonecznym światłem kontrastuje z ciemnym lasem i mniej oświetloną postacią chłopaka stojącego za nią. Rzeźba z obrazu jest powtórzeniem przechowywanego w Muzeach Kapitolińskich słynnego antycznego posągu „Amor i Psyche”, odkrytego w Rzymie w połowie XVIII w.

W warstwie symbolicznej to też obietnica szczęśliwego zakończenia dla przedstawionych kochanków, podobnie jak posąg bogini miłości Wenus, patronki zakochanych, stojący w niszy w głębi obrazu. Zacieniony, malowany „pod światło” las podkreśla sekretny charakter spotkania pary, która naśladując czuły uścisk Amora i Psyche, przeżywa miłosną historię, niczym bóstwa; jedną z nielicznych w mitologii, która mimo przeszkód i trudności zakończyła się happy endem.

Kolejne warianty tej cieszącej się popularnością sceny różnią się od siebie szczegółami w pozie i stroju kochanków, a także formatem, innym dla każdego z zachowanych obrazów. W kolejności chronologicznej, pierwszy obraz znajduje się w muzeum w Użhorodzie I (1879), kolejny jest własnością prywatną, wariant II – zaginiony, znany z fotografii, III (1888) – w zbiorach Narodowej Galerii Armenii w Erewaniu, IV (1899) – w Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki. Na fali popularności „Za przykładem bogów” został wydany i upowszechniony jako heliograwiura (technika druku wklęsłego) w Wiedniu.

Pierwszy obraz „Za przykładem bogów”, z 1879 r., zakupił pochodzący ze Lwowa ziemianin i znany kolekcjoner, Bolesław Orzechowicz (1847–1927), który w rodzinnym majątku w Kalnikowie pod Przemyślem stworzył prywatne muzeum. W 1919 r. podarował miastu swoje zbiory zawierające – oprócz rzemiosła, broni i zegarków – reprezentatywną kolekcję polskiego malarstwa XIX w. W Użhorodzie dzieło znajduje się od 1948 r., przekazane przez Lwowską Obwodową Galerię Obrazów (obecnie Lwowska Narodowa Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego) do galerii sztuki przy Zakarpackim Muzeum Krajoznawczym (obecnie Zakarpackie Obwodowe Muzeum Sztuki im. Josypa Bokszaja).

Siemiradzki jako klasyk sztuki XIX w.

Henryk Siemiradzki to „ostatni klasyk” sztuki XIX w. Na wielko- i małoformatowych płótnach ożywiał antyczny świat za pomocą biegłej warsztatowo iluzji słonecznego światła i naturalnego pejzażu, dążąc niezmiennie do harmonii i piękna w epoce malarstwa realistycznego. Oprócz profesury na Akademii Petersburskiej Siemiradzkiemu przyznano członkostwo najbardziej prestiżowych w ówczesnej Europie instytucji artystycznych: Akademii Sztuki w Berlinie, Akademii Sztuk Pięknych w Sztokholmie (1879), Akademii św. Łukasza w Rzymie (1880) oraz Académie des Beaux-Arts w Paryżu (1889), jako drugiemu Polakowi po Janie Matejce.

Malarz zmarł 23 sierpnia 1902 r. w swoim majątku w Strzałkowie pod Radomskiem i został pochowany w rodzinnym grobie na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Rok później szczątki malarza zostały przeniesione i złożone w Krypcie Zasłużonych na Skałce, w podziemiach bazyliki św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa w Krakowie.

Elżbieta Pachała-Czechowska