Nagrobek wojewody Adama Kisiela w cerkwi w Niskieniczach
Adama Kisiela uznaje się za protektora prawosławia w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Czynnie uczestniczył w życiu politycznym kraju. Był ostatnim wojewodą Rzeczypospolitej rezydującym w Kijowie. W odległości kilkunastu kilometrów od granicznego Bugu, we wsi Niskienicze znajduje się cenny, choć nieco zapomniany zabytek dokumentujący wzajemne przenikanie się narodów, wyznań i kultur współtworzących historyczną Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
Na skraju wsi Niskienicze (ukr. Низкиничі), na wzniesieniu stoi prawosławny, męski monastyr Uspienski. Został ufundowany w 1643 r. przez wojewodę kijowskiego, Adama Kisiela (1600‒1653), który po śmierci spoczął w podziemiach klasztornej cerkwi pw. Zaśnięcia Matki Bożej (Uspienskiej). We wnętrzu świątyni umieszczony został jego pomnik nagrobny.
Monastyr w Niskieniczach widok ogólny
Krótka biografia A. Kisiela
Adam Kisiel wywodził się z ruskiej rodziny Świętołdycz-Światołd Kisielów z Brusiłowa herbu Światołdycz v. Namiot, osiadłej na Wołyniu (których Niskienicze były rodowym gniazdem). Wykształcenie odebrał w Akademii Zamojskiej.
Brał udział w wyprawie królewicza Władysława na Moskwę (1617‒1618), bitwach pod Cecorą (1620) i Chocimiem (1621), odznaczył się w trakcie wojny polsko-szwedzkiej (1626‒1629). Na czele nielicznych oddziałów kozackich z powodzeniem bronił wschodnich rubieży Rzeczypospolitej podczas wojny smoleńskiej z Moskwą (1632‒1634).
Równolegle czynnie uczestniczył w życiu politycznym kraju. W latach 1624‒1641 posłował na jedenaście sejmów. W 1632 r. z przekonania porzucił wyznanie unickie i powrócił do kościoła prawosławnego, stając się odtąd gorliwym rzecznikiem jego interesów. Za panowania Władysława IV Adam Kisiel został jednym z najbliższych współpracowników monarchy w kręgach elit prawosławnych, coraz silniej marginalizowanych w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Król wprowadził go do senatu, mianując kolejno kasztelanem czernihowskim (1639), kijowskim (1646), wreszcie wojewodą bracławskim (1648). Jako poseł z sukcesem negocjował w Moskwie przymierze antytatarskie (1647).
Konsekwentna, żarliwa obrona interesów współwyznawców, m.in. na forum izby poselskiej i senatu, sprawiła, że Adam Kisiel cieszył się ogromnym autorytetem na ziemiach ukrainnych Korony, zwłaszcza zaś wśród Kozaków. Po wybuchu powstania Chmielnickiego (1648) stanął wobec konieczności dramatycznych wyborów. Całkowicie lojalny wobec króla i monarchii był jednocześnie konsekwentnym zwolennikiem porozumienia z Kozakami i bezskutecznie podejmował próby mediacji z powstańcami i pacyfikacji nastrojów. Mianowany przez Jana Kazimierza wojewodą kijowskim (1649 r., był ostatnim przedstawicielem Rzeczypospolitej rezydującym w tym mieście) uczestniczył – jako komisarz królewski – w negocjacjach z Bohdanem Chmielnickim, któremu przywiózł buławę zaporoską. Był następnie współtwórcą ugód: zborowskiej (1649) i białocerkiewskiej (1651). Adam Kisiel, do którego wyjątkowo pasuje określenie gente Ruthenus, natione Polonus, zaznał jednak u schyłku życia całkowitej klęski swojej polityki.
Nagrobek A. Kisiela po konserwacji
Monastyr niskiennicki
Ufundowana przez wojewodę kijowskiego cerkiew Uspienska w monastyrze niskienickim jest świątynią o założeniu centralnym, wzniesioną na planie krzyża greckiego, pięciokopułową (w tradycji wschodniej – pięciogłową). Prezbiterium i nawy boczne zamknięte półkoliście, za wyjątkiem babińca (na planie kwadratu); nakryte półkulistymi kopułami spoczywającymi na ścianach. Kopuła centralna oparta na stosunkowo wysokim tamburze i szerokich pendentywach.
Nagrobek Adama Kisiela
Monumentalny (wys. 4,27 m, szer. 1,9 m) pomnik nagrobny protektora prawosławia w Rzeczypospolitej jest dziełem utrzymanym całkowicie w stylistyce sztuki łacińskiej. Współcześnie znajduje się na południowo-zachodnim filarze cerkiewnej nawy i składa się z trzech części. W partii środkowej widnieje figura fundatora (wys. 1,1 m, szer. 0,87 m), umieszczona we wnęce arkady ujętej marmurowym obramieniem. Zmarły przedstawiony został od wysokości ud, z rękoma opartymi na biodrach, w konwencji realistycznej, zwrócony lekko w lewo. Jego twarz ma wyraz spokoju i powagi. Postać nosi ozdobną zbroję płytową z nałokietnikami i płytowymi rękawicami, w lewej dłoni dzierży buzdygan. Rzeźba została wykonana z szarozielonego alabastru, a gładką płytę za popiersiem odkuto z czarnego marmuru.
Nagrobek A. Kisiela po konserwacji
Centralną część nagrobka zamykają po bokach dwie symetryczne woluty, zza których wystają drzewce z proporcami. Po obydwu stronach gzymsowania wieńczącego centralną niszę znajdują się dwa alabastrowe detale, rodzaj panopliów, w formie tarcz, wokół których dookolnie umieszczono elementy uzbrojenia. Powyżej znajduje się również alabastrowe zwieńczenie z herbem Światołdycz (Kisiel).
Dolną część upamiętnienia tworzą dwie płyty z czarnego marmuru. Górna, prostokątna tablica, ujęta po bokach alabastrowymi kroksztynami, zawiera tekst (w języku polskim) wierszowanego lamentu wdowy, Anastazji z Bohuszewiczów Kisielowej, zrozpaczonej utratą męża. Dolna (w języku łacińskim) opiewa czyny i zasługi wojewody Adama Kisiela, „ozdoby i podpory Rzeczypospolitej”.
Szczegółowa data wykonania monumentu nagrobnego nie jest znana, zapewne nastąpiło to tuż po śmierci wojewody. Zabytek został prawdopodobnie wtórnie wmurowany w ścianę w obecnym miejscu. Pomnik był częściowo uszkodzony w 1915 r., w czasie pierwszej wojny światowej, przez żołnierzy węgierskich, którzy obrabowali też trumnę i szczątki.
Rzeźba A. Kisiela w trakcie zabiegów konserwatorskich
Prace konserwatorskie
Z inicjatywy Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, w latach 2017‒2018, polsko-ukraiński zespół konserwatorów pod kierownictwem Andrzeja Kazberuka, przeprowadził kompleksowe prace konserwatorskie i restauratorskie pomnika nagrobnego, zachowanego w bardzo złym stanie. Projekt Fundacji został sfinansowany z Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.
Michał Michalski
