Gimnazjum Wołyńskie w Krzemieńcu
Gimnazjum Wołyńskie w Krzemieńcu powstało w 1805 r. z inicjatywy Tadeusza Czackiego. Do organizacji placówki znacznie przyczynił się również Hugo Kołłątaj. W 1819 r. szkoła zyskała rangę liceum i od tego czasu aż do dziś szerzej znana jest właśnie pod nazwą Liceum Krzemienieckie. Uczelnia ta odegrała nieocenioną rolę w historii polskiej oświaty, czyniąc z Krzemieńca naukową i kulturalną stolicę Wołynia.
Początki Gimnazjum Wołyńskiego
W 1803 r. Tadeusz Czacki został mianowany wizytatorem szkół guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej. Pełniąc tę funkcję, miał okazję zapoznać się z katastrofalnym poziomem nauczania w powierzonych jego nadzorowi szkołach. Szybko doszedł do przekonania, że na Wołyniu powinna powstać nowoczesna, wzorcowa placówka dydaktyczna.
Znany działacz polityczny z czasów Rzeczpospolitej szlacheckiej, uczony i bibliofil był też sprawnym organizatorem, ale sprawy pedagogiki i organizacji szkolnictwa nie były jego dziedziną. W organizacji sieci szkół na podlegających mu terenach, a w szczególności w założeniu podstawowego dla tej struktury Gimnazjum Wołyńskiego, wspomógł go Hugo Kołłątaj. Współtwórca Konstytucji 3 maja, podobnie zresztą jak Czacki, pochodził z Wołynia. Urodził się 1 kwietnia 1750 r. w położonych niedaleko Krzemieńca Dederkałach Wielkich. Po klęsce insurekcji kościuszkowskiej został aresztowany przez władze austriackie i uwięziony na 8 lat. Po odzyskaniu wolności w 1802 r. powrócił na Wołyń, tam nawiązał kontakt z Czackim. Przy organizacji Gimnazjum Wołyńskiego zajmował się opracowaniem programu nauczania, Czacki natomiast odpowiadał za stronę formalną całego przedsięwzięcia, zdobycie funduszy i reprezentowanie spraw szkolnictwa wołyńskiego na zewnątrz.
Fot. Pomnik Tadeusza Czackiego
Cykl kształcenia w Gimnazjum Wołyńskim został przewidziany na maksymalnie 10 lat (4 jednoroczne klasy oraz 3 dwuletnie kursy prowadzone na sposób uniwersytecki). W programie przeważało nauczanie języków (polskiego, rosyjskiego, łaciny, francuskiego i niemieckiego), poza tym wykładano również arytmetykę, naukę moralną i geografię powszechną. Nacisk kładziono nie tylko na jakość nauczania, lecz także na wysoki poziom moralny przyszłych absolwentów. Gimnazjum Wołyńskie miało za zadanie kształtować światłych i odpowiedzialnych obywateli.
Rozwój placówki w XIX w.
O późniejszym sukcesie i sławie Gimnazjum Wołyńskiego zdecydowała również znakomita kadra pedagogiczna, w skład której powołano wybitnych przedstawicieli nauki, często profesorów uniwersyteckich; nauczali m.in. Józef Czech – matematyk, pierwszy dyrektor gimnazjum, Euzebiusz Słowacki i Joachim Lelewel. Także wśród absolwentów szkoły znalazło się wielu czołowych przedstawicieli polskiego życia intelektualnego następnych pokoleń, m.in. Juliusz Słowacki, Stanisław Worcell czy Ernest Malinowski.
W 1819 r. placówka uzyskała rangę liceum. W wyniku represji po powstaniu listopadowym jej rozwój został zatrzymany. Liceum Krzemienieckie zamknięto w sierpniu 1831 r. Zgromadzone w szkole cenne zbiory (m.in. bogata biblioteka licząca przeszło 50 000 tomów, zbiory przyrodnicze, galeria obrazów i gabloty numizmatyczne) przekazano nowo powstałemu uniwersytetowi św. Włodzimierza w Kijowie (obecnie Kijowski Uniwersytet Narodowy im. Tarasa Szewczenki).
Budynek Liceum Krzemienieckiego
Na siedzibę Gimnazjum Wołyńskiego obrano dawne kolegium jezuickie otaczające barokowy kościół pw. św. Ignacego Loyoli i św. Stanisława Kostki w Krzemieńcu. Wybudowana w latach 1731-1745 świątynia to jednonawowa bazylika z kaplicami bocznymi, transeptem i kopułą nad skrzyżowaniem naw. Budowa przylegającej do niej od strony południowej szkoły trwała do 1753 r., natomiast klasztor nie został ukończony jeszcze w latach 70. XVIII w., kiedy to doszło do kasaty zakonu jezuitów. Wówczas kościół został przekazany parafii. Autorem projektu założenia krzemienieckiego był architekt Paweł Giżycki.
Fot. Budynek dawnego Liceum Krzemienieckiego
Dla potrzeb Liceum Krzemienieckiego w skład kompleksu włączono również pobliski klasztor bazylianów. Całość zaadaptowano według projektu warszawskiego architekta Jakuba Kubickiego. Po powstaniu listopadowym liceum zostało zamknięte, a kościół jezuitów przejęła Cerkiew prawosławna. Rewindykowana w 1920 r. świątynia w okresie dwudziestolecia międzywojennego ponownie funkcjonowała jako katolicka. Wówczas również w mury kolegium powróciło reaktywowane dekretem Józefa Piłsudskiego Liceum Krzemienieckie. Po drugiej wojnie światowej kościół użytkowany był jako sala gimnastyczna i sportowa, a później jako skład mebli. Obecnie funkcjonuje w nim cerkiew prawosławna, natomiast w zabudowaniach kolegium mieści się szkoła podstawowa i średnia.
