Miejsce powstania hymnu Polski | Polonika

Legioniści polscy we Włoszech

Wielbiciele epoki napoleońskiej odwiedzający słoneczną Italię doskonale wiedzą, że w każdym niemal zakątku tego kraju odnajdą zabytkowe budowle pamiętające epopeję Legionistów generała Jana H. Dąbrowskiego (1755‒1818). Legioniści bowiem, w trakcie dziesięciu lat obecności na półwyspie Apenińskim (1797‒1807), pełnili służby garnizonowe i uczestniczyli w walkach we wszystkich prowincjach współczesnych Włoch. Nie ma większego miasta, do którego by nie wkraczali, nie kwaterowali, nie bronili lub przeciwnie – szturmowali. W Mediolanie niemal przez cały okres ich obecności na Półwyspie Apenińskim mieściły się służbowe i prywatne kwatery wyższych dowódców, sztaby, koszary, zakłady, lazarety, urządzane zarówno w cywilnych, jak i sakralnych obiektach. Podobnie było w: Rzymie, Neapolu, Bolonii, Genui, Florencji, Turynie, Parmie, Weronie, Modenie, Padwie, Ferrarze, Loggii, Mantui. Tym bardziej niepodobna wymieniać nazw mniejszych ośrodków , z wyjątkiem jednego, szczególnie związanego z historią Legionów Polskich – Reggio nell’Emilia (mniej oficjalna nazwa: Reggio Emilia). To miejscowość położona w dolinie rzeki Pad, w regionie Emilia-Romania, między Modeną a Parmą, współcześnie licząca ok. 170 tys. mieszkańców.

Krótka historia Regio nell'Emilia

Miasto w końcu XVIII w. było stolicą departamentu Crostolo w utworzonej przez Napoleona Bonaparte Republice Cisalpińskiej (Cispadańskiej). Był to wówczas region niespokojny, a miejscowa ludność była po części wrogo nastawiona do władz. Miasto było również miejscem postoju jednostek Legionów Polskich, dowodzonych przez gen. Jana H. Dąbrowskiego. Wchodziły one w skład armii Republiki Cisalpińskiej i niejednokrotnie wykorzystywane były do tłumienia oporu jej ludności.

Reggio było bazą etapową wielu formacji legionowych i miejscem kilkukrotnego postoju sztabu gen. Jana H. Dąbrowskiego. Jego kwatera zawsze znajdowała się w centrum miasta, w pałacu biskupa Reggio nell’Emilia, Franciszka Marii d’Este przy Piazza del Duomo (współcześnie Piazza Camillo Prampolini). Właśnie tam, w połowie lipca 1797 r. dotarły do generała optymistyczne wieści od Napoleona Bonaparte, prezydenta Republiki Cisalpińskiej i naczelnego dowódcy „armii włoskiej”. Dotyczyły one możliwości przywrócenia pokoju w Europie, a co za tym idzie „rychłego powrotu do miłej Ojczyzny”. Zapewne m.in. w celu „przedyskutowania zagadnień bieżących” minister wojny cisalpińskiego Dyrektoriatu, Ambroży Birago (1754–1828) zaprosił generała do Mediolanu.

Gen. Dąbrowski w Reggio nell'Emilia

Do stolicy Republiki generał Jan H. Dąbrowski udał się 21 lipca 1797 r. W przeddzień wyjazdu przedstawiciele władz miejskich, biskup d’Este i mieszkańcy, wdzięczni za uratowanie miasta przed atakiem formacji kontrrewolucyjnych, niespodziewanie zgotowali mu uroczyste pożegnanie. Prywatne i urzędowe budynki przystrojono chorągwiami i zielenią, a zaskoczonego dowódcę Legionów poproszono o zasadzenie republikańskiego drzewka wolności, które zostało przybrane we wstęgi: zielono-biało-czerwone (barwy Republiki), granatowo-biało-karmazynowe (ówczesne, tradycyjne barwy polskich formacji wojskowych) oraz niebiesko-biało-czerwone (rewolucyjnej Francji), Generał uczynił to osobiście na Piazza Piccola (Piazza San Prospero) przy żywym aplauzie mieszkańców śpiewających patriotyczne i regionalne pieśni.

Jeszcze większe zaskoczenie sprawił jednak generałowi jego przyjaciel i działacz emigracyjny, Józef Wybicki (1747–1822), który właśnie wówczas przybył do Reggio nell’Emilia. Pod wpływem silnego wzruszenia, na widok polskich znaków i mundurów, nastrojów oraz rozbudzonych nadziei na powrót do kraju pośpiesznie napisał dla generała sześciozwrotkową „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”. Zaczynała się ona od słów:

„Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy. Co nam obca moc wydarła, szablą odbijemy.”, z refrenem: „Marsz, marsz, Dąbrowski, do Polski z ziemi włoski, za Twoim przewodem, złączem się z narodem”. 

„Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”

Józef Wybicki napisał słowa pieśni w Reggio nell’Emilia pomiędzy 16 a 19 lipca 1797 r. Wkomponował je w melodię podlaskiej pieśni ludowej zbliżonej do mazurka. Najprawdopodobniej był to wynik współpracy Wybickiego z kapelmistrzem stacjonującej w mieście legionowej orkiestry. Pieśń została odśpiewana wodzowi Legionów właśnie w dniu jego uroczystego pożegnania. Nie jest natomiast jasne, kto po raz pierwszy intonował ów muzyczny prezent – czy zawczasu i w skrytości nauczeni słów i melodii legioniści, maszerujący w defiladzie w czasie uroczystości na Piazza Piccola, czy sam tylko Józef Wybicki przy akompaniamencie wojskowej orkiestry, np. wieczorem w miejscowej kawiarni „Caffè dei Luterani”, w licznym towarzystwie polskich oficerów i znamienitych mieszczan, wśród toastów, zabaw i tańców.

Tablica pamiątkowa w miejscu powstania hymnu Polski

Jak wiadomo, dla potrzeb legionowych, „Pieśń” z czasem stała się marszem wojskowym z nieco zmienianymi słowami oraz większą liczbą zwrotek. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości stała się w 1927 r. hymnem państwowym Rzeczypospolitej Polskiej.

W 1977 r., w 180. rocznicę powstania „Mazurka Dąbrowskiego” na budynku historycznego ratusza (pomiędzy oknami pierwszego piętra), mieszczącego się w pobliżu pałacu biskupiego, została umieszczona kamienna tablica upamiętniająca datę i miejsce twórczego czynu Józefa Wybickiego o treści w języku włoskim: 

NEL VICINO PALAZZO VESCOVILE
JÓZEF WYBICKI
NEL MESE DI LUGLIO 1797 SCRISSE
LA MAZURKA DI DĄBROWSKI
„JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA”
CHE PER LA PRIMA VOLTA INTONATA
TRA LE MURA DI REGGIO
DIVENE L’INNO NAZIONALE POLACCO

W polskim tłumaczeniu napis brzmi: „W pobliskim pałacu biskupim / Józef Wybicki / w lipcu 1797 r. napisał / Mazurka Dąbrowskiego / „Jeszcze Polska nie zginęła” / który po raz pierwszy wykonany / w murach Reggio / stał się polskim hymnem narodowym”.

Upamiętnienie powstało staraniem Polskiej Akademii Nauk i przy współpracy władz Reggio nell’Emilia.

Pamięć o Polakach we Włoszech

Wysiłek zbrojny Polaków podejmowany na obczyźnie w celu odzyskania własnej niepodległości nie zniknął w pamięci wielu Włochów, ponieważ i oni doświadczyli wieloletniej okupacji austriackiej. Świadczą o tym słowa hymnu Republiki Włoskiej, ułożonego w 1847 r. przez Goffredo Mameliego, uczestnika walk o niepodległość i zjednoczenie Włoch. Autor jednoznacznie nawiązał w swym utworze do wspólnego losu obu ciemiężonych narodów („od wieków byliśmy deptani, poniżani”), pisząc dalej o wrogich austriackich orłach i kozackich sotniach pijących polską i włoską krew, która przelana w walce, ostatecznie „wypaliła im serca”.     

Niemal tuż przed powstaniem „Mazurka Dąbrowskiego”, w styczniu 1797 r., w Reggio nell’Emilia Kongres (parlament) Republiki Cisalpińskiej oficjalnie ustanowił trójkolorowe, włoskie barwy narodowe: zielono-biało-czerwone. Dla upamiętnienia tego faktu, 7 stycznia, w dzień święta flagi włoskiej (La Festa del Tricolore), w mieście, na tym samym placu, przy którym znajdowała się kwatera Jana H. Dąbrowskiego, corocznie odbywa się z udziałem prezydenta Republiki Włoskiej uroczyste wciągnięcie flagi państwowej na maszt.

Warto odwiedzić Reggio nell’Emilia, którego ulice i zabytki pamiętają zarówno Józefa Wybickiego (jest także ulica jego imienia), jak i gen. Jana H. Dąbrowskiego i jego legionistów. Stosunkowo często do miasta przybywają polskie delegacje, aby oddać hołd żołnierzom niegdyś walczącym o wolność ojczyzny na terenie Włoch i złożyć wieńce i wiązanki kwiatów pod tablicą upamiętniającą miejsce powstania „Mazurka Dąbrowskiego”. Oficjalnym przedstawicielom państwa polskiego z reguły towarzyszy pododdział reprezentacyjny Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie w umundurowaniu Legionów Polskich.

Andrzej Ziółkowski