Tablica upamiętniająca Tadeusza Kościuszkę | Polonika

Lubieszów (ukr. Любешів) to miasteczko na Wołyniu, nad rzeką Stochód, ulokowane przy historycznym trakcie z Pińska do Równego i Łucka. W ostatniej ćwierci XVII w. okoliczne dobra stanowiły własność Jana Karola Dolskiego (1637–1695), marszałka wielkiego litewskiego. Założył on tu prywatne miasto nazwane Nowy Dolsk (jednocześnie używano dawnej nazwy Lubieszów). Dolski wzniósł rezydencję z ogrodem oraz wspólnie z żoną Anną z Chodorowskich (I^ov. Wiśniowiecką) w 1689 r. ufundował drewniany kościół Pijarów. Fundatorzy planowali również utworzenie szkoły, którą zamierzali ulokować w Pińsku. Zgodnie jednak z sugestią pijarów (w mieście tym istniało już kolegium jezuickie), zdecydowali się na jej lokalizację w Lubieszowie.

Kościół w Lubieszowie i jego niezwykła dekoracja

Po śmierci Dolskiego dobra odziedziczył jego pasierb i zięć, Michał Serwacy Wiśniowiecki (1680–1744), hetman wielki litewski. Wraz z żoną Katarzyną z Dolskich (jedyną córką Jana Karola z pierwszego małżeństwa z Elżbietą Ostrorożanką) doposażył fundację pijarów.

Budowa kolejnej, murowanej świątyni rozpoczęła się w 1733 r. i w większości była sfinansowana ze środków zakonu pijarów. Podstawowe roboty budowlane zakończyły się w 1762 r. Wtedy też rozpoczęły się prace nad dekoracją wnętrza kościoła, które trwały do 1765 r. Ich wykonawcą był pochodzący ze Śląska zakonnik lubieszowskiego klasztoru i malarz Karol Hübel (imię zakonne Łukasz, 1722–1793). Iluzjonistyczne malowidła pokrywały całe wnętrze świątyni. Składały się z dekoracji sklepienia ukazującej m.in. Wniebowstąpienie i sceny z życia Matki Boskiej. Były to jedne z najwybitniejszych pod względem artystycznym malowideł ściennych na terenie dawnej Rzeczypospolitej.

Karol Hübel wykonał również szereg obrazów sztalugowych, przeznaczonych do lubieszowskiego konwentu. Do dziś zachował się jedynie autoportret Hübla, wykonany według tradycji na polecenie przeora, w uznaniu zasług malarza. Obraz znajduje się obecnie w Litewskim Muzeum Narodowym w Wilnie.  

Kościół pw. św. Jana Ewangelisty został konsekrowany w 1786 r., ale jego elewacje pozostawały długi czas niewykończone. Otynkowano je dopiero między rokiem 1829 a 1840. Nie udało się również zrealizować budowy projektowanych wież w elewacji frontowej. Opisy inwentarzowe z lat 1829 i 1840 notują, iż zgromadzono materiał – cegły i wapno – do budowy, ustawiono nawet rusztowania, przedsięwzięcia jednak ostatecznie zaniechano z braku środków i niekorzystnej sytuacji politycznej.

Kolegium Pijarów – budynek i otoczenie

Pijarzy początkowo mieszkali w drewnianym budynku, w którym od 1693 r. funkcjonowało również kolegium. W 1696 r. Anna Dolska, wdowa po Janie Karolu, ofiarowała sumę 30 000 zł na budowę murowanego klasztoru oraz 1000 zł na zakup książek do biblioteki.

Budowa murowanego klasztoru rozpoczęła się w 1700 r., ale ostatecznie budynek ukończono dopiero w 1730 r. Klasztor przylegał do kościoła, złożony był z czterech dwukondygnacyjnych skrzydeł otaczających wewnętrzny dziedziniec. Jedno ze skrzydeł zajmowała szkoła z pięcioma salami lekcyjnymi, z gabinetami fizycznym i chemicznym, w których zgromadzono kolekcję minerałów i przyrządy do nauki geometrii. Do skrzydła szkolnego dobudowana była obszerna biblioteka. Do czworoboku klasztoru przylegało parterowe skrzydło mieszczące zabudowania gospodarskie oraz konwikt z kwaterami uczniowskimi. W klasztorze znajdowała się apteka, która służyła również mieszkańcom miasteczka.

Za zabudowaniami klasztornymi rozplanowano rozległy ogród ozdobny, określany w źródłach jako „ogród botaniczny”. Był zagospodarowany kwaterami z gazonami kwiatowymi i młodymi drzewkami, pomiędzy którymi ustawiono na postumencie zegar słoneczny. Dalej znajdowały się murowane budynki oranżerii i cieplarni z dużymi oknami, ogrzewane systemem przewodów doprowadzających ciepło przez otwory w ceglanej posadzce. Zaplanowano również miejsce, gdzie latem wystawiano rośliny cieplarniane, m.in. drzewka cytrusowe, i dwie wydzielone szpalerami alejki oraz drewnianą altanę. Całość była otoczona murem z niewielkimi wieżyczkami na narożach.

Ogród ozdobny i cieplarnie w latach siedemdziesiątych XIX w. już nie istniały, pozostał jedynie ogród użytkowy z sadem i stawami rybnymi, dochodzący do rzeki, gdzie umiejscowiono przystań dla łodzi.

Uczniowie kolegium Pijarów

W 1696 r. kolejni właściciele Lubieszowa – Michał Serwacy i Katarzyna Wiśniowieccy – zapisali sumę 20 000 zł na kształcenie przez pijarów lubieszowskich dwunastu ubogich młodzieńców. Początkowo w kolegium pijarskim działały trzy klasy, w 1804 r. uruchomiono klasę czwartą, a w roku 1807 – piątą i szóstą (wtedy zyskało status gimnazjum). Po 1830 r. znów funkcjonowało jako szkoła czteroklasowa. W roku 1833 w kolegium kształciło się 318 uczniów. Szkoła została zamknięta przez władze rosyjskie dekretem z 10 grudnia 1834 r., w ramach represji po upadku powstania listopadowego.

W latach 1755–1760 u lubieszowskich pijarów kształcili się Tadeusz Kościuszko (1746–1817) – co upamiętnia wmurowana w 1921 r. tablica – i jego starszy brat Józef (ok. 1743–1794). Natomiast w latach 1796–1799 nauki pobierał przyszły botanik i profesor uniwersytetu wileńskiego, Stanisław Bonifacy Jundziłł (1761–1847).

Klasztor Pijarów – dalsze losy

Klasztor przetrwał masowe kasaty w 1832 r., lecz dziesięć lat później (1842) zaliczono go do kategorii nadetatowych i skonfiskowano cały majątek. Klasztor istniał jeszcze do roku 1852, kiedy dekretem władz rosyjskich został ostatecznie skasowany. Opuszczony budynek stopniowo niszczał.

Podczas pierwszej wojny światowej, w wyniku walk nad Stochodem w lipcu 1916 r., zabudowania klasztorne i kościół zostały poważnie uszkodzone. W 1934 r. zakon pijarów odzyskał placówkę lubieszowską, a w kolejnym roku (1935) zakonnicy otworzyli w budynku dawnego klasztoru gimnazjum męskie, które uzyskało (1936) prawa szkoły państwowej.

Podczas niemieckiego bombardowania Lubieszowa w 1944 r. kościół Pijarów został poważnie uszkodzony i odtąd pozostawał opuszczony. Ostatecznie w 1969 r. został zburzony na polecenie władz sowieckich.

Do dziś zachował się jedynie budynek dawnego klasztoru, który po 1945 r. był użytkowany jako szkoła. Współcześnie pozostaje częściowo opuszczony i częściowo wykorzystywany jest na pomieszczenia biurowe i sklepy.

Katarzyna Kolendo-Korczak