Kresowa twierdza Kudak na Dnieprze
Wystawiony staraniem króla Władysława IV i hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego fort Kudak na porohu kojdackim na Dnieprze był drugim z kolei umocnieniem na kresach Rzeczypospolitej. Zastąpił istniejącą w tym miejscu parę lat wcześniej, zniszczoną przez Kozaków zaporoskich małą redutę. Celem budowy obydwu fortyfikacji było zapobieżenie zadrażnieniom z Portą Ottomańską, która oskarżała władze Rzeczpospolitej o tolerowanie zbrojnych najazdów (chadzek) kozackich na miasta tureckiego pobrzeża Morza Czarnego. Fort miał uniemożliwić Zaporożcom zaopatrzenie w ludzi i sprzęt wojskowy stałego zaporoskiego obozu wojskowego na wyspie Chortyca na Dnieprze (na południe od Kudaku), skąd Kozacy podejmowali swe łupieżcze wyprawy.
Johan Pleitner – inżynier wojskowy króla Władysława IV, kapitan gwardii
Dla wykonania twierdzy z prawdziwego zdarzenia, król w porozumieniu z hetmanem Stanisławem Koniecpolskim delegował swego doświadczonego już w wojnie smoleńskiej (1633–1634) inżyniera wojskowego Johanna Pleitnera. Do pomocy przydzielił mu innego specjalistę Fryderyka Getkanta. Prace ziemne rozpoczęto w Kudaku w sierpniu 1639 r., siłami żołnierzy wojsk koronnych i chłopów z dóbr ukraińskich hetmana Koniecpolskiego.
Plan fortu Kudak wraz z opisem wykonany przez J. Pleitnera (ze zbiorów Jerzego Czajewskiego)
Johann Pleitner (ok. 1605–1664), kapitan gwardii królewskiej i inżynier wojskowy króla Władysława IV, sporządził na miejscu plan czterobastionowego fortu, przy tym w umiejętny sposób wykorzystał warunki terenowe wysokiego brzegu Dniepru. Od strony skalistego urwiska rzecznego zygzakowata linia wałów (tzw. kleszcze) oraz dwa półbastiony wpisywały się w lokalne wzniesienia. Artyleria tam umieszczona panowała nad ruchem łodzi kozackich (czajek) przeciskających się przez wąski przesmyk w porohu (progu rzecznym) kojdackim. Na południu zaś przedpola, od strony terenu, który znacznie się obniżał, twierdzy strzegły dwa pełne bastiony.
Kudak – polska twierdza kresowa nie do zdobycia
Fort miał w rzucie kształt zbliżony do kwadratu o wymiarach ok. 207 x 200 metrów w szpicach bastionów. Po wodę pitną z Dniepru można było zejść dwiema schodniami osłoniętymi palisadami.
Plan fortu Kudak z redutą wykonany przez F. Getkanta (ze zbiorów Jerzego Czajewskiego)
Wały miały łączną długość ok. 850 metrów i wysokość ok. 9 metrów. Wokół wałów od strony lądu wykonano fosę o szerokości 12 metrów i głębokości 7 metrów. Na jej przedpolu usypano tzw. przedstok o szerokości 20 metrów i wysokości 3 metrów, zabezpieczony na zewnątrz dodatkowo rowem o głębokości 2 metrów.
Osobną fortyfikacją był trójkątny rawelin z własną fosą, zlokalizowany naprzeciw południowo-wschodniej kurtyny (wału między bastionami), który zabezpieczał dodatkowo fort przed możliwym atakiem wroga z głębokiego parowu wiodącego do rzeki. Na przedpiersiu wału od strony lądu wbito palisadę oraz usiano teren głazami odkutymi ze skalistego brzegu.
Przekrój wałów, fosy i przeciwstoku fortu Kudak wykonany przez F. Getkanta (ze zbiorów Jerzego Czajewskiego)
Do wnętrza fortu, poprzez drewniany most przez fosę, wiodła droga przez bramę Kryłowską (nazwana od pobliskiego miasteczka Kryłów). Na dziedzińcu fortu znajdował się niewielki kościółek, dom komendanta garnizonu oraz podobne do ziemianek koszary kilkusetosobowej załogi.
Fort wyposażono w kilkanaście dział regimentowych (częściowo moskiewskich zdobytych po kapitulacji Michaiła Szeina pod Smoleńskiem w 1634 r.). Powstała potężna twierdza, którą król Władysław IV z dumą określił w piśmie do hetmana Koniecpolskiego słowami: Nasza Naddnieprowa Forteca. Mając na względzie los reduty zniszczonej przez Kozaków, do służby w garnizonie kudackim (400–600 żołnierzy) nie przyjmowano Kozaków regestrowych (w służbie Rzeczypospolitej), ale wyłącznie piechotę polską i niemiecką. Kudak był również oficjalnym arsenałem koronnym, gdzie składowano uzbrojenie i proch.
Burzliwa historia twierdzy Kudak
Niecałe 3 kilometry na południowy-zachód od fortu zbudowano wysoką wieżę strażniczą z niewielkim garnizonem z około setką żołnierzy. Alarmowano z niej Kudak w razie wykrycia przekradających się na Sicz watah kozackich. W tym miejscu jeszcze na początku XX w. znajdowała się wioska Niemieckaja, której nazwa zapewne powstała od stacjonującego onegdaj oddziału piechoty niemieckiej.
Kozackie oblężenie twierdzy Kudak w czasie powstania Chmielnickiego
Fort Kudak wykazał swoją wysoką wartość obronną, wytrzymując w 1648 r. prawie pięciomiesięczne oblężenie przez rebeliantów kozackich Bohdana Chmielnickiego. Dopiero wieść o haniebnej klęsce wojsk koronnych i pocztów prywatnych pod Piławcami we wrześniu 1648 r. i wtargnięciu oddziałów Chmielnickiego aż pod Lwów i Zamość, zmusiły Krzysztofa Grodzickiego, komendanta twierdzy, do honorowej kapitulacji 1 października 1648 r. Mimo otrzymania gwarancji możliwości odejścia z bronią, warunku tego w większości Kozacy nie dotrzymali, gdyż wymordowali część ewakuowanego garnizonu.
Obelisk z 1910 r. na chwałę B. Chmielnickiego, który rzekomo szturmem wziął fort Kudak (ze zbiorów Jerzego Czajewskiego)
Smutny koniec fortu Kudak
Powstanie Chmielnickiego położyło kres funkcjonowaniu twierdzy Kudak w granicach Rzeczypospolitej. Fort używany był przez Kozaków zaporoskich jako baza logistyczna wojsk w dolnym biegu Dniepru, a potem przez Rosjan, którzy opanowali lewobrzeżną Ukrainę.
Wały twierdzy przetrwały do 1944 r., kiedy to władze sowieckie rozpoczęły rabunkową eksploatację tego terenu jako kamieniołomu. Do naszych czasów przetrwały resztki dwóch południowych bastionów i części kurtyn. W 1910 r. na wale postawiono rosyjski obelisk pamiątkowy ku czci Bohdana Chmielnickiego, a w latach 90. XX w. ukraińską tablicę informacyjną i kamienne stele opiewające kozackie bohaterstwo.
Jerzy Czajewski
