Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Panny Marii w Komarnie Polonika

Komarno ‒ krótka historia miasta

Komarno to miasteczko położone na południowy-zachód od Lwowa, przy trakcie z Sambora i Rudek do Szczerca. Prawa miejskie otrzymało w roku 1473 od króla Kazimierza Jagiellończyka, gdy było własnością Stanisława Chodeckiego z Chodcza (zm. 1474), wojewody ruskiego. W kolejnych stuleciach majątek, obejmujący miasteczko i liczne wsie, był własnością rodziny Kolów z Dalejowa, następnie Mieleckich, Ostrorogów, w tym Jana (1436‒1501), wojewody poznańskiego, słynnego mówcy i pisarza, a potem należało do rodzin Wiśniowieckich, Ogińskich, Potockich i Skopowskich. W roku 1801 dobra zakupił Antoni Józef Lanckoroński, marszałek sejmu galicyjskiego. W rękach Lanckorońskich klucz komarneński pozostawał do roku 1939. Ostatnimi jego właścicielkami i kolatorkami miejscowego kościoła były siostry Lanckorońskie – Adelajda (1903‒1980) i Karolina (1898‒2002).

W polskiej historiografii Komarno zajmuje istotne miejsce z racji stoczonej w jego okolicach, 10 października 1672 r., zwycięskiej bitwie z czambułami tatarskimi. Polskim wojskiem dowodził wówczas hetman wielki koronny Jan Sobieski, który ponad rok później został obrany królem Polski. Sukces ten sławiła okazała rycina autorstwa holenderskiego malarza i rytownika, Romeyna de Hooghe (1645‒1708), zawierająca dwa widoki miasta ze szczegółowo przedstawionym kościołem.

Romeyn de Hooghe (1645–1708), Bitwa pod Komarnem w 1672, 1675, MNK, zbiory online

Parafia i kościół w Komarnie – początki

Fundacji parafii w Komarnie dokonał w roku 1473 Stanisław z Chodcza. Była to jedna z największych parafii w archidiecezji lwowskiej. Tworzyło ją 20 miejscowości. Do czasu pierwszego rozbioru była bogato uposażona dziesięcinami przez kolatorów oraz zapisami duchowieństwa, w tym biskupa Samuela Głowińskiego (1703‒1776), sufragana lwowskiego. W 1787 r. parafia znalazła się w diecezji przemyskiej.

Pierwszy kościół w Komarnie, drewniany, najpewniej fundacji Ottona Chodeckiego (zm. 1534), wojewody krakowskiego, uległ uszkodzeniu w latach 1620‒1621. Nowy obiekt został wzniesiony w latach 1656‒1658, sumptem Mikołaja Ostroroga (1593‒1651), podczaszego wielkiego koronnego. Autorem planów świątyni, powstałych najpewniej w roku 1643, był czynny we Lwowie architekt Wojciech Kapinos, zwany Życzliwym (1577‒1655). Pracami kierował miejscowy proboszcz ks. Florian Lewin. Konsekracji kościoła dokonał 8 października 1658 r. arcybiskup Jan Tarnowski, metropolita lwowski.

Krótka historia kościoła w Komarnie

Komarneńska świątynia stanęła przy wschodniej pierzei rynku, równolegle do traktu do Sambora. Kościół był orientowany (celowo ustawiony względem stron świata), wymurowany z cegły, z elementami architektonicznymi i dekoracyjnymi wykutymi z kamienia. Fasadę poprzedzała drewniana dzwonnica, którą krótko przed 1768 r. zastąpiła nowa murowana.

Pożar w roku 1774 spowodował konieczność sprawienia nowego wyposażenia świątyni. Podjęte wówczas prace zakończono dopiero w roku 1794. W rezultacie powstał ołtarz główny, konsekrowany w roku 1787, pięć ołtarzy bocznych, ambona, chrzcielnica z rzeźbioną sceną Chrztu Chrystusa.

Siostry Lanckorońskie i rozwój parafii

Kolejne stulecie kościół przetrwał w dobrym stanie. Dopiero w roku 1931 podjęto prace konserwatorskie. Sfinansowano je z donacji Adelajdy i Karoliny Lanckorońskich oraz składek parafian. W roku 1937 odnowiono elewacje budowli i wyremontowano dzwonnicę.

Zaangażowanie Karoliny Lanckorońskiej w sprawy komarneńskiej parafii i kościoła było wyjątkowe. Świadczy o tym dobitnie m. in. sprawa obsadzenie urzędu miejscowego proboszcza w okresie międzywojennym. Zniecierpliwiła się przeciąganiem przez biskupa przemyskiego decyzji w tej sprawie. Powiadomiła go zatem, iż ‒ korzystając z przysługującego jej prawa kolatorskiego ‒ podjęła decyzję personalną i wyznaczyła beneficjenta. Decyzja została zaaprobowana. Było to prawdopodobnie ostatnie w wieku XX tego rodzaju działanie patronackie. 

Najnowsza historia komarneńskiej świątyni

Kościół w Komarnie władze sowieckie zamknęły w czerwcu 1946, po wysiedleniu parafian i księży – proboszcza Mariana Czecha (zm. 1947) i wikarego Franciszka Wołczańskiego (zm. 2003). Odtąd świątynia była użytkowana jako magazyn i ulegała stopniowej dewastacji. Zniszczono większość jej ruchomego wyposażenia.

W roku 1992 miejscowi wierni rzymskokatoliccy, zgodnie z prawem ukraińskim, doprowadzili do rejestracja parafii. Tego roku, 16 sierpnia, odprawiono pierwszą mszę w odzyskanym kościele. Wkrótce jednak władze zmieniły decyzję i przeznaczyły świątynię miejscowej parafii greckokatolickiej. Od tego czasu kościół nie jest użytkowany.

Obecny stan zachowania budowli, pomimo silnego zaniedbania i destrukcji licznych elementów architektonicznych oraz dekoracyjnych, jest stabilny. Różnym uszkodzeniom uległy barokowe struktury drewnianych ołtarzy, ambona, chrzcielnica, prospekt organowy, konfesjonały (brak barokowych rzeźb, kolumn, ornamentów), pochodzące z czwartej ćwierci XVIII w. Nie przetrwały obrazy ołtarzowe, a polichromia ścian z końca XIX w. zachowała się z pewnymi ubytkami.

Szczególnie interesująca jest fasada świątyni w Komarnie z pilastrami w wielkim porządku. Ma bogatą dekorację rzeźbiarską i ornamentalną (popularna w XVII w. małżowinowo-chrząstkowa), odkutą w lwowskich warsztatach kamieniarskch. Nad portalem znajduje się tablica fundacyjna z herbem Ostrorogów; po bokach, w dwóch kondygnacjach, nisze z kamiennymi figurami św. Piotr i św. Paweł (strefa dolna) oraz św. Andrzej i św. Piotr (strefa górna). W rozbudowanym zwieńczeniu widnieją figury Matka Boska z Dzieciątkiem oraz św. Mikołaj i św. biskup Stanisław.

Bogate wyposażenie kościoła w Komarnie

Inwentarze archiwalne przynoszą informacje o wyposażeniu kościoła. Istniały trzy ołtarze z rzeźbami. W głównym była scena Narodzenie Matki Boskiej; boczne poświęcono Chrystusowi Ukrzyżowanemu i św. Antoniemu. W zakrystii były liczne naczynia i ubiory liturgiczne.

Dzięki istniejącym inwentarzom oraz fotografiom możemy odtworzyć wyposażenie kościoła sprzed roku 1946. W centrum ołtarza głównego był umieszczony wspomniany wizerunek Matka Boska z Dzieciątkiem, przesłaniany obrazem św. Kazimierz, zapewne z wieku XIX. Po bokach stały rzeźby św. Anny i św. Joachima. W zwieńczeniu widniał obraz Przemienienie Pańskie, figury nierozpoznanych świętych oraz pary aniołów.

W jednym z bocznych ołtarzy, przy tęczy, znajdowały się rzeźby Chrystus Ukrzyżowany oraz św. Weronika i Maria Magdalena (?). W drugim, identycznym retabulum (nastawie ołtarzowej), widniał obraz Święta Trójca z XVIII w. i para figur świętych biskupów. W trzecim z bocznych ołtarzy, przy północnej ścianie nawy, znajdował się obraz św. Rodzina, zapewne z XVIII w., na zasuwie zaś św. Antoni (XIX w.) oraz figury świętych i aniołów.

Wyjeżdżając z Komarna parafianie zabrali ze sobą m.in. cieszący się kultem obraz Matka Boska z Dzieciątkiem z ołtarza głównego. Wizerunek, przechowywany w kościele p.w. św. Marcina w Nowolesiu koło Strzelina, nadal cieszy się kultem obejmującym archidiecezję wrocławską. Obraz ten z dużym prawdopodobieństwem można odnieść do czasów fundacji świątyni. Jest to jedna z licznych kopii, cieszącego się w Polsce ogromną popularnością i czcią, starożytnego wizerunku Matki Boskiej Śnieżnej, zwanego Salus Populi Romani z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore. Malowidło zachowało się fragmentarycznie, głowy postaci wkomponowane w srebrną sukienkę o bogatym wzorze z kwiatów i liści akantu, powstałą na przełomie XVII i XVII stulecia.

Jerzy T. Petrus