Kościół pw. św. Józefa w Zasławiu | Instytut Polonika

Zasław – miasto rodu Ostrogskich i Zasławskich

Zasław to jedno z najstarszych miast na Wołyniu, malowniczo położone nad rzeką Horyń. Metryką sięga XII wieku, choć prawa miejskie uzyskał dopiero w 1583 roku. Został założony na wyniosłym, lewym brzegu Horynia i od początku był jedną z ważniejszych siedzib kniaziów Ostrogskich. Jeszcze w połowie XV stulecia Jurij Ostrogski wzniósł w Zasławiu warowny zamek. Po wygaśnięciu rodu Ostrogskich, ich dobra (w tym ordynacja ostrogska) przeszły na Zasławskich, którzy nazwisko rodowe wzięli od Zasławia, a następnie trafiła do Sanguszków. Kolejni właściciele troszczyli się o Zasław, zabiegając o różnorakie przywileje królewskie dla miasta i dbając o jego rozwój urbanistyczny.

Zasław – rozwój urbanistyczny

W XVI w. zbudowana została synagoga. W 1599 r. książę Janusz Zasławski wystawił akt erekcyjny parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jana Chrzciciela i zbudował monumentalną świątynię na rzucie krzyża łacińskiego z kwadratową, wysoką wieżą w fasadzie. Zasławski ufundował przy parafii szkołę i szpital oraz plebanię.

Jednym z głównych zamysłów było stworzenie mauzoleum rodowego przy świątyni. Aleksander Zasławski, syn Janusza, przeznaczył na ten cel w testamencie 6 tys. złotych polskich. Kaplicę grobową Zasławskich zbudowano ostatecznie przy kościele w latach trzydziestych XVII w.

Książę Janusz Zasławski ufundował także placówkę bernardynów, początkowo oddając im w użytkowanie kaplicę prawosławną oraz przekazując obraz Matki Boskiej, który w późniejszym czasie zasłynął licznymi cudami. Kompleks murowanego kościoła na rzucie krzyża łacińskiego i klasztoru zbudowano do 1630 r. być może według projektu Jakuba Madlaina i bernardyna o. Bernarda Avelidesa. Kościół w XVII i w szczególności w XVIII w. stał się bardzo prężnym sanktuarium maryjnym ze słynącym cudami obrazem Matki Boskiej Zasławskiej. Kościół i klasztor od czasów sowieckich pełni nieprzerwanie funkcję więzienia o zaostrzonym rygorze.

Początkowo Zasławscy rezydowali w zamku nad skarpą Horynia, w pobliżu cerkwi Przemienienia (Preobrażeńskiej), kościoła parafialnego i świątyni Bernardynów. Janusz Zasławski zbudował jednak po drugiej stronie rzeki nową rezydencję, która stała się zalążkiem późniejszego nowego Zasławia.

Kres rozwojowi i świetności Zasławia w XVII stuleciu położył najazd Bohdana Chmielnickiego, który w 1648 r. złupił, doszczętnie spalił i okupował miasto.

Zasław – miasto rodu Sanguszków

W 1720 r. dobra zasławskie odziedziczyła po bracie Aleksandrze Marianna Lubomirska, która była drugą żoną Pawła Karola Sanguszko. Od tego czasu w historii Zasławia otwiera się nowy rozdział ekonomiczny i artystyczny. Paweł Karol, początkowo przeciętny pod względem majątkowym magnat, w latach 20. i 30. XVIII w., dzięki trzem kolejnym ożenkom, stał się jedną z najbogatszych osób w Rzeczypospolitej. Szczególnie Marianna Lubomirska wniosła Sanguszce w posagu znaczne tereny, z ordynacją ostrogską na czele.

Paweł Karol Sanguszko dbał o główne ośrodki w swych rozległych dobrach, nadawał Zasławowi liczne przywileje handlowe i rzemieślnicze. Dzięki nim podupadłe po wojnach kozackich miasto na nowo stało się w połowie XVIII stulecia nie tylko ważnym ośrodkiem handlu, lecz także centrum artystycznym skupionym wokół Sanguszki i jego trzeciej żony Barbary z Duninów, która zarówno przejawiała wielkie ambicje mecenasowskie, jak i była rzutką i dobrą administratorką.

Paweł Karol Sanguszko odbudował zrujnowany pałac Zasławskich do 1745 r. Niedługo jednak cieszył się swoją siedzibą, zmarł bowiem w r. 1750. Wdowa, Barbara z Duninów Sanguszkowa, rozpoczęła natomiast w 1754 r. budowę nowej rezydencji. Fundatorka konsultowała plany nowej siedziby z architektem Jakubem Fontaną w Warszawie, osobiście doglądała też postępu prac. W 1759 r. dach kryto dachówką, a w latach 1759‒1764 pomiędzy starym pałacem Zasławskich a nowo zbudowanym zaprojektowano reprezentacyjny dziedziniec otoczony oficynami i bramami. Plany rozległego ogrodu pałacowego stworzył warszawski ogrodnik Carl Georg Knackfuss.

Nowy Zasław i założenie sakralne misjonarzy

Po objęciu Zasławia Paweł Karol Sanguszko nie tylko łożył na remont kościoła parafialnego i starego pałacu Zasławskich, lecz także konsekwentnie i świadomie dążył do rozbudowania nowej części miasta położonej na prawym brzegu Horynia. W tym celu wydawał przywileje gospodarcze i starał się u króla o prawo lokacyjne dla Nowego Zasławia (1754). Centralną jego częścią był zamek wzniesiony przez ks. Janusza Zasławskiego, który stał się stałą siedzibą i centrum administracyjnym rozległych dóbr Sanguszki.

Zasław, kościół Misjonarzy, pocztówka z fotografią z 1905 r., domena publiczna

Naturalną konsekwencją było więc ufundowanie przez Pawła Karola świątyni dla Nowego Zasławia. Na opiekunów magnat wybrał zakon misjonarzy, którzy przyjęli fundację w 1747 r. Po śmierci Sanguszki, Barbara z Duninów potwierdziła fundację i zobowiązała się dalej finansować budowę. Projektantem nowego założenia kościelno-klasztornego był włoski architekt działający na dworze Sanguszków, Paolo Antonio Fontana (1696-1765).

Kościół Misjonarzy – budowa

Prace postępowały bardzo szybko i już pod koniec 1749 r., a więc w niespełna trzy lata kościół i klasztor były ukończone w stanie surowym. Do roku 1751 cały kościół otynkowano i wstawiono wyposażenie, które również zaprojektował Fontana. Za wykonanie ołtarza głównego odpowiadał sprowadzony z Krzemieńca rzeźbiarz Jan Paszkowski, ołtarze boczne dostarczyli z kolei snycerze Wawrzyniec Sokołowski ze Lwowa i Grzegorz Zdanowski z Ostroga.

Ukończoną i w pełni wyposażoną świątynię konsekrowano w 1751 r. jako kościół pod wezwaniem św. Józefa. Natomiast w roku 1755 przed fasadą ustawiono kamienną rzeźbę Immaculaty wykonaną przez rzeźbiarza Jana Pusza z Annopola.

Zasław, fasada kościoła Misjonarzy, domena publiczna

Fontana zaprojektował zespół sakralny w ten sposób, aby znajdował się naprzeciw starego pałacu. Stworzył dzięki temu klarowny układ urbanistyczny Nowego Zasławia łączący w całość świątynię i rezydencję, następnie powiększony o nowy pałac sanguszkowski i założenie ogrodowe.

Kościół Misjonarzy – architektura

Szczególnie malowniczo została ukształtowana fasada kościoła Misjonarzy. Parawanowa, znacznie szersza niż obrys korpusu, a dodatkowo zakończona kwadratowymi w rzucie, trójkondygnacyjnymi wieżami, połączonymi z kościołem za pomocą galerii na rzucie otwartej elipsy.

Podziały pilastrowe i szczególnie druga kondygnacja fasady o nieco ondulowanym kształcie nadają płynności całemu założeniu i wzbogacają dekoracyjny efekt. Źródeł takiego rozwiązania należy szukać w architekturze Rzymu (kościół Sant’ Agnese in Agone na Piazza Navona) i Turynu (twórczość Filippa Juvarry, m.in. kościół Sant’Umberto w Venaria Reale).

Nieco wcześniejsza od zasławskiej jest podobnie zakomponowana fasada kościoła Misjonarzy w Tykocinie, fundowana przez hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego.

Kościół Misjonarzy – dalsze losy

Sanguszkowie opiekowali się Zasławiem i kościołem św. Józefa do rewolucji bolszewickiej (1917), kiedy zostali zmuszeni do opuszczenia swych dóbr wołyńskich. Władze sowieckie zamknęły świątynię w 1934 r. i przeznaczyły ją na magazyn wojskowy. Wnętrze splądrowano, a wyposażenie zniszczono.

Kościół powrócił do kultu na krótko podczas drugiej wojny światowej. Po jej zakończeniu ponownie był użytkowany jako magazyn, a w fasadzie przebito otwór wjazdowy dla ciężarówek. Od lat 70. XX w. założenie sakralne stało opuszczone, a od 1988 r. prowadzono miejscowymi siłami prowizoryczne naprawy.

Kościół został zwrócony wspólnocie rzymskokatolickiej w 1991 r. Od tego czasu trwają ciągłe remonty i zabiegi konserwatorskie mające na celu przywrócenie założeniu pierwotnego wyglądu.

Agata Dworzak