Epitafium Bogusława Radziwiłła i jego żony w Kaliningradzie Polonika

Kaliningrad, czyli Królewiec

Położony zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od północnej granicy Polski Kaliningrad (historyczny Królewiec, niem. Königsberg) jest jednym z bodaj najbardziej zapoznanych miast Europy Środkowej. Historyczna zabudowa Królewca dotkliwie ucierpiała podczas alianckich nalotów latem 1944 r., sowieckiego oblężenia wiosną 1945 r. i późniejszej przynależności do Związku Sowieckiego.

Szczególnie brutalnie historia obeszła się z Knipawą, wyspą – w widłach Starej i Nowej Pregoły – stanowiącą jedną z trzech historycznych części Królewca. Podczas drugiej wojny światowej jej zabudowa uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Los ten nie ominął również położonej na wyspie monumentalnej królewieckiej katedry (Königsberger Dom) pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha.

Bogusław Radziwiłł – słynny choć kontrowersyjny przedstawiciel rodu Radziwiłłów

Bogusław Radziwiłł (1620‑1669) należał do najznaczniejszych w XVII stuleciu przedstawicieli magnackiego rodu Radziwiłłów. Gruntownie wykształcony, utalentowany dowódca (generał gwardii koronnej, odznaczył się m.in. w bitwie pod Beresteczkiem w 1651 r.). Piastował godność koniuszego litewskiego, kilkukrotnie posłował na sejmy. Był gorliwym ewangelikiem i protektorem protestantyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim.

Portret Bogusława Radziwiłła, rycina nieznanego autora (2. poł. XVII w.), Biblioteka Narodowa

W okresie potopu szwedzkiego – śladem stryjecznego brata (i późniejszego teścia), wojewody wileńskiego, Janusza Radziwiłła – dążył do uniezależnienia Litwy od Korony pod panowaniem Radziwiłłów. W konsekwencji w 1655 r. przyjął protekcję króla szwedzkiego. Po potopie związał się na trwałe z dworem brandenburskim. W imieniu kuzyna, Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna „Wielkiego Elektora”, sprawował od 1657 r. aż do śmierci (1669) urząd generalnego namiestnika Prus Książęcych.

Bogusław Radziwiłł zmarł nagle podczas polowania na kuropatwy pod Królewcem. Spokrewniony po kądzieli z Hohenzollernami, spoczął w królewieckiej katedrze.

W polskiej pamięci historycznej Bogusław Radziwiłł do dziś uchodzi za archetyp zdrajcy, do czego w dużej mierze przyczynił się jego wizerunek w Potopie Henryka Sienkiewicza.

Epitafium Bogusława Radziwiłła i jego żony Anny Marii

W królewieckiej katedrze w prezbiterium znajduje się pomnik grobowy Albrechta Hohenzollerna, ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w Prusach. Tuż obok jest interesujące nas polonikum: o sto lat późniejsze epitafium księcia Bogusława Radziwiłła i jego żony Anny Marii z Radziwiłłów (1640‑1667). Takie umiejscowienie radziwiłłowskiego epitafium wskazuje na wyjątkowo bliskie związki rodzinne, polityczne i wyznaniowe łączące Bogusława Radziwiłła z Hohenzollernami.

Epitafium Bogusława i Anny Marii Radziwiłłów, widok całości, stan przed konserwacją (1990)

Epitafium ufundował po śmierci żony w 1667 r. sam książę, a twórcami najpewniej byli rzeźbiarze niderlandzcy, pracujący w warsztatach gdańskich. Prace zostały ukończone już po nagłej śmierci Bogusława.

Epitafium (o wymiarach: 380 cm wysokości, 344 cm szerokości) ma kształt zbliżony do kwadratu. Wewnątrz widoczne są dwie, owalne, wypukłe tablice inskrypcyjne, ujęte alabastrowymi bordiurami. Lewą, poświęconą Bogusławowi, otacza wieniec z panopliów (dekoracyjno-symbolicznych motywów, złożonych z wiązek broni i uzbrojenia ochronnego). Ornamenty zwieńczone zostały hełmem rycerskim z książęcą mitrą. Tablica prawa, upamiętniająca Annę Marię, otoczona jest wieńcem z róż i lilii. Wieńczy ją czaszka na skrzyżowanych piszczelach, nad którą wyrzeźbiono mitrę książęcą. Pomiędzy zwieńczeniami tablic ustawiona została na obłokach pełnoplastyczna figura putta z rozłożonymi rękoma.

W dolnej części epitafium, na osi tablic, umieszczono półplastyczne popiersia zmarłych małżonków, w pozycji en trois quatre, zwróconych ku sobie. Książę przedstawiony został w półzbroi i todze, z żabotem pod szyją i w peruce. Anna Maria – w todze narzuconej na suknię z odsłoniętymi ramionami i dekoltem, na który opada perła w kształcie łzy. Na szyi księżna ma naszyjnik z pereł, włosy kunsztownie upięte w loki. Między popiersiami umieszczono parę putt opłakujących zmarłych. Nad nimi książęcego orła w koronie, z herbem Radziwiłłów na piersi.

Epitafium Bogusława i Anny Marii Radziwiłłów podczas konserwacji (montaż zrekonstruowanej płyty inskrypcyjnej i zachowanego oryginału). Fot. A. Kazberuk (2007)

Na zewnątrz owalu, w narożnikach pomnika, widnieją herby – na górze: Pogoń Litewska i Orzeł, na dole: Ostróg (przodków zmarłych, książąt Ostrogskich) i radziwiłłowskie Trąby. Tło epitafium wykonano z czarnego marmuru belgijskiego, ornamenty zaś z jasnego alabastru angielskiego. Forma i ornamentyka całego założenia są bardzo wyrafinowane.

Odrestaurowanie epitafium Bogusława Radziwiłła i jego żony w Kaliningradzie

Katastrofalne zniszczenia zabytku spowodowane zostały nalotami w 1944 r. i zawaleniem się stropu katedry. W trakcie odbudowy świątyni odnaleziony został duży fragment tablicy inskrypcyjnej Bogusława Radziwiłła, co stało się impulsem do podjęcia rozmów ze stroną rosyjską na temat możliwości odrestaurowania epitafium. Za zgodą Ministerstwa Kultury Obwodu Kaliningradzkiego w latach 2007‑2008 zostały przeprowadzone kompleksowe prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne zabytku ze środków polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Koordynatorem projektu była Fundacja Kultura i Sztuka ponad Granicami, a pracami zespołu polskich konserwatorów kierował Andrzej Kazberuk.

Epitafium Bogusława i Anny Marii Radziwiłłów podczas konserwacji. Fot. A. Kazberuk (2007)

Katedra pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w dawnym Królewcu

Budowa tej gotyckiej świątyni rozpoczęła się ok. 1330 r. Pół wieku później katedra została w dużym stopniu ukończona, choć następne stulecia przynosiły jeszcze pewne przemiany jej architektury. Początkowo służyła jako siedziba biskupów diecezji sambijskiej. Po sekularyzacji państwa zakonu krzyżackiego w 1525 r. była aż do 1945 r. świątynią luterańską. W sierpniu 1944 r. nalot lotnictwa brytyjskiego spowodował bardzo poważne uszkodzenia katedry, której dach i sklepienie zawaliły się do wnętrza. Ruiny, pośrodku pustej Knipawy, dotrwały do upadku Związku Sowieckiego.

Epitafium Bogusława i Anny Marii Radziwiłłów po konserwacji. Fot. A. Kazberuk (2008)

Odbudowa katedry – jednego z nielicznych zabytków zachowanych z przedwojennej architektury Królewca – rozpoczęła się w 1992 r. Jej wnętrza zaadaptowano na potrzeby kulturalne, współcześnie mieszczą się tu m.in. sala koncertowa oraz Muzeum im. Immanuela Kanta; sporadycznie odprawiane są również nabożeństwa różnych konfesji.

Dzieła sztuki w katedrze królewieckiej

Wnętrze katedry królewieckiej wypełniały liczne dzieła sztuki. Wśród nich – usytuowany w prezbiterium – pomnik grobowy Albrechta Hohenzollerna, ostatniego wielkiego mistrza Zakonu i pierwszego księcia „w Prusiech”, siostrzeńca Zygmunta Starego i lennika polskiego monarchy. Jego nagrobek, wysokiej klasy dzieło, dłuta wybitnego rzeźbiarza flamandzkiego, Cornelisa Florisa de Vriendt (współcześnie nieporadnie zrekonstruowany), tworzył wraz z umieszczonym na sąsiedniej ścianie epitafium żony, Doroty (królewny duńskiej), swoiste mauzoleum rodu Hohenzollernów.

Andrzej Kazberuk