Dom Bractwa Czarnogłowych w Rydze – miejsce zawarcia traktatu ryskiego Polonika

Dom Bractwa Czarnogłowych – historia

Jednym z ważniejszych zabytków Rygi jest Dom Bractwa Czarnogłowych. Dziś stanowi część odbudowanego kompleksu zabudowy Starego Miasta, który uległ zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej. Budynek znajduje się przy rynku i należy do typu obiektów korporacyjnych, zwanych potocznie Dworami Artusa. Były to siedziby gildii kupieckich, które ‒ fundując sobie stałe siedziby ‒ pogłębiały proces integracji swojego środowiska.

Budynek, pierwotnie nazwany Nowym Domem, został wybudowany w 1334 r. w stylu gotyckim i należał do Wielkiej Gildii. Od 1477 r. górne piętra Nowego Domu wynajmowało Bractwo Czarnogłowych. W wyniku prężnych i zakrojonych na szeroką skalę działań tej organizacji w mieście stopniowo została ona głównym najemcą domu, organizując w nim różnego rodzaju uroczystości. W 1687 r. budynek zyskał nazwę Domu Czarnogłowych.

Dom Czarnogłowych, pocz. XX w., Album Souvenir de Riga ze zbiorow Krzysztofa Wiszowatego

Nazwa Bractwa Czarnogłowych pochodzi od jednego z głównych patronów ‒ św. Maurycego (który często w ikonografii przedstawiany był jako postać o ciemnej karnacji), co znalazło również odzwierciedlenie w herbie i wielu motywach dekoracyjnych domu. W skład organizacji wchodzili młodzi, nieżonaci kupcy, głównie niemieckiego pochodzenia. Bractwo posiadało także własną flotę do obrony statków towarowych przed piratami.

Budynek był wielokrotnie przebudowywany, na początku XVII w. fasada została wzbogacona o manierystyczną ornamentykę na wzór niderlandzko-flamandzkich domów cechowych. Rzeźby wykonał warsztat Augusta Volza. W 1713 r. Czarnogłowi stali się jedynymi właścicielami domu. Ostateczny wygląd dwór otrzymał w latach 1853‑1859. Został wówczas przebudowany ze względu na zły stan techniczny, jak również zmianę charakteru Bractwa, które przekształciło się z organizacji paramilitarnej w społeczno-kulturalną.

Dom Czarnogłowych, 1926, fot. NAC

W konsekwencji działań wojennych jego członkowie uciekli do Niemiec, gdzie w Bremie Bractwo istnieje do dziś. Tam też wywiezione zostało całe wyposażenie budynku, szczególnie bogata kolekcja sreber. W roku 1941 budynek został zbombardowany przez Niemców w ramach operacji Barbarossa, a w 1948 r. jego pozostałości zostały wysadzone w powietrze przez władze sowieckie. Po odzyskaniu przez Łotwę niepodległości postanowiono zabytek odbudować. W latach 1996‑1999 dokonano rekonstrukcji budynku, który otrzymał wygląd przedwojenny. W odbudowę zaangażowali się miejscowi przedsiębiorcy i Łotysze, którzy mogli wykupić specjalne cegiełki na rzecz odbudowy.

Dom Bractwa Czarnogłowych – architektura

Dom Czarnogłowych stanowi najbardziej reprezentacyjną część zespołu architektonicznego tworzącego południową pierzeję rynku. Jest to obiekt dwukondygnacyjny, ceglany, z wysokim dachem dwuspadowym, założony na rzucie prostokąta, podpiwniczony. O znaczeniu budynku świadczy bogato zdobiona elewacja frontowa od strony rynku. Składa się ona z dwóch części – parterowej przybudówki, wypełniającej uskok powstały w wyniku wycofania Domu Czarnogłowych w stosunku do sąsiedniej kamienicy Schwaba oraz wyniosłej ściany szczytowej, będącej dominującym elementem założenia.

Dom Czarnogłowych, fot. A. Jakubiak

W części parterowej, urozmaiconej arkadowymi płycinami, wkomponowano bramę wejściową z wizerunkami Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Maurycego. Ściana szczytowa budynku jest schodkowa. Uskoki stopni wypełniono spływami z ornamentem okuciowym. Pionowe krawędzie elewacji frontowej zaakcentowano boniowaniem. Główna płaszczyzna ściany szczytowej jest rozczłonkowana ostrołukowymi blendami o profilowanych krawędziach. W czterech środkowych, najwyższych płycinach, na ozdobnych konsolach znajdują się posągi. Dwa z nich, zewnętrzne, przedstawiają rzymskich bogów – Neptuna i Merkurego, posągi wewnętrzne to alegoryczne postacie Zgody i Pokoju. Nad posągami umieszczono herby miast hanzeatyckich – Rygi, Hamburga, Lubeki i Bremy. Szczyt budynku zwieńczony jest popiersiem legendarnego króla Artura, poniżej którego umieszczono rekonstrukcję XVII‑wiecznego zegara.

Elewacja tylna, południowa, ma znacznie skromniejszą formę z nieregularnie rozmieszczonymi wydłużonymi blendami, bez dodatkowych detali i ornamentów. W zwieńczeniu szczytu odtworzono drewniany dźwig, podkreślając w ten sposób kupiecki i magazynowy charakter budynku.

W latach 2012‑2016 zabytek był wykorzystywany na potrzeby Kancelarii Prezydenta Łotwy z uwagi na przebudowę ryskiego zamku.

Dom Czarnogłowych jest jednym z najbardziej znanych symboli Rygi. Dziś mieści się tutaj muzeum, w którym można podziwiać oryginalne średniowieczne piwnice, a także zrekonstruowane sale reprezentacyjne, jak sala balowa z dekoracjami ściennymi i sufitowymi wraz z odtworzoną kolekcją obrazów królów szwedzkich i carów Rosji.

Dom Bractwa Czarnogłowych – traktat ryski

Niewiele osób zapewne wie, że budynek ten zawiera w sobie również akcent polski. Jest bowiem związany z podpisaniem 18 marca 1921 r. traktatu pomiędzy Polską a Rosją bolszewicką i Ukrainą. Po niepowodzeniu rokowań polsko‑bolszewickich w Mińsku, delegacja polska zaproponowała właśnie neutralną wówczas Rygę na miejsce dalszych rozmów.

Podpisanie traktatu ryskiego, fot. Wikipedia 

W trakcie rozmów pokojowych, toczonych w Domu Czarnogłowych, dokonano zmiany układu geopolitycznego (zmiana granic), regulacji w sprawach rozliczeń finansowych, repatriacji i rewindykacji, w tym zwrotu dóbr kultury, archiwów i dokumentów wywiezionych z ziem polskich po 1772 r. Na mocy realizacji postanowień traktatu do Polski wróciło wiele dzieł sztuki, m.in.: wyposażenie Zamku Królewskiego i pałacu w Łazienkach Królewskich w Warszawie, obraz Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem, 24 głowy rzeźbione z Sali Poselskiej na Wawelu, pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, 42 arrasy, 21 obrazów Bernarda Bellotta, sztandary, regalia królewskie, rzeźby i obrazy, ponadto wyposażenie wielu muzeów, archiwów i bibliotek polskich, przede wszystkim Archiwum Koronne, czy duża część rękopisów z Biblioteki Załuskich.

Dom Bractwa Czarnogłowych – tablica pamiątkowa

Traktat nie rozwiązał wszystkich problemów, ale z pewnością uregulował sytuację w tym regionie Europy na tyle, na ile było to wówczas możliwe. Marszałek Piłsudski otrzymał depeszę o podpisaniu traktatu 18 marca wieczorem podczas spektaklu w warszawskim Teatrze Wielkim, w trakcie uroczystości związanych z podpisaniem 17 marca Konstytucji marcowej.

Tablica upamiętniająca traktat ryski, fot. A. Jakubiak

W klatce schodowej Domu Czarnogłowych 27 września 1994 r. została odsłonięta tablica upamiętniająca podpisanie traktatu kończącego wojnę polsko‑bolszewicką.

Katarzyna Wiszowata-Walczak