Cytadela smoleńska (Fortalicja zygmuntowska) | Polonika

Polska cytadela w Rosji

Cytadela w Smoleńsku (Fortalitium Sigismundanum, Fortalicja zygmuntowska, ros. Koroliewskij Bastion) została wykonana w latach 1626‒1632 jako niezależny od murów miejskich fort ziemny o tzw. narysie staroholenderskim. Wypełniła przełom w umocnieniach miasta Smoleńska dokonany w latach 1609‒1611 podczas oblężenia przez wojska polsko-litewskie. Z powodu słabości obronnej tego miejsca zrezygnowano z odbudowy w kształcie pierwotnym.

Cytadela smoleńska – projekt Wilhelma Appelmana

Królewicz Władysław, fundator cytadeli, wraz z jej twórcą, Wilhelmem Appelmanem, wzorowali się na słynnej cytadeli w Antwerpii. Budowa nowoczesnej na ówczesne czasy, pięciobastionowej fortyfikacji pozwoliła na rozwiązanie problemu pokrycia ogniem flankowym przebiegającego wzdłuż murów głębokiego parowu rzeczki Czuryłówki, jak również odcinka murów i baszt północnej części umocnień. Zapewniał to ostrzał artyleryjski i muszkietowy z trzech bastionów wysuniętych na zewnątrz murów. Ostrzał z pozostałych dwóch bastionów skierowanych do wewnątrz miasta pozwalał na utrzymanie w ryzach ewentualnego buntu prawosławnych mieszkańców Smoleńska.

Cytadela na miedziorycie Hondiusa 1636, z archiwum J. Czajewskiego

Niderlandczyk, zwany też w źródłach epoki Belgijczykiem, Wilhelm Appelman (po 1585–1636), kapitan gwardii królewskiej i inżynier wojskowy Zygmunta III (kierujący pracami fortyfikacyjnymi obozu polskiego w bitwie pod Chocimiem w 1621 r.), sporządził plany cytadeli. Po jej ukończeniu królewicz Władysława nazwał ją na cześć ojca Fortalitium Sigismundanum (Cytadelą Zygmuntowską).

Cytadela smoleńska – bogata twierdza kresowa

Prace budowlane rozpoczęto w 1626 r. pod nadzorem Appelmana, który sprowadził paruset fachowców i majstrów z Prus Królewskich i Gdańska. Najprostsze prace ziemne wykonywali zapewne wolnonajemni mieszczanie lub chłopi ze Smoleńska i okolic. Koszt prac szacuje się na prawie 200 tys. ówczesnych złotych polskich. Prace zakończono dopiero w 1632 r. tuż przed moskiewskim oblężeniem miasta (1632‒1633).

Cytadela Zygmuntowska – architektura i funkcja

Zachowana cytadela jest pentagonalnym (pięciokątnym), dużym fortem ziemnym z pięcioma bastionami. Długość boków między wierzchołkami bastionów to 170 x 160 x 130 x 160 x 170 m, wysokość pięciokąta między najkrótszą kurtyną (ścianą między sąsiednimi bastionami) a wierzchołkiem najdłuższego bastionu wynosi 235 m.

W odróżnieniu od niderlandzkich wzorców forteca cechuje się znaczną wysokością wynoszącą 18 m, tj. sięgającą poziomu wysokości murów miejskich. W czasach przynależności do Rzeczypospolitej cytadela smoleńska była wyposażona w mokrą fosę o szerokości 19 m i głębokości 3 m.

Kształt cytadeli według dzieła inzynierii wojskowej z początków XVII wieku, z archiwum J. Czajewskiego

Do cytadeli można się było dostać jedynie od strony miasta mostem zwodzonym przez fosę i dalej murowaną bramą-tunelem w kurtynie do jej wnętrza. Po obu stronach wejścia w kurtynie zbudowano ceglane kazamaty mieszczące skład prochu i arsenał. Na dziedzińcu otoczonym wałami znajdowały się koszary garnizonu smoleńskiego, kordegarda, dom komendanta (zwany pałacem Zygmunta III) oraz wysoka wieża strażnicza z dzwonem alarmowym. Na wałach bastionów rozmieszczonych było paręnaście dział różnego kalibru.

Cytadela i oblężenia Smoleńska

Cytadela spełniła dobrze swoje przeznaczenie podczas obu moskiewskich oblężeń miasta. Podczas pierwszego oblężenia Smoleńska (1632‒1633) nieprzyjaciel z powodu niedostępności cytadeli nawet nie próbował jej szturmować. Ostrzał artylerii umieszczonej w fortecy spowodował załamanie się ataku dragonii moskiewskiej w potyczce z oddziałem odsieczowym króla Władysława IV. Próba szturmu w czasie drugiego oblężenia (1654) została odparta ogniem artylerii i muszkietów piechoty polskiej i niemieckiej pułkownika Mikołaja Korffa, , w wyniku czego siły moskiewskie poniosły znaczne straty.

Polsko-litewski Smoleńsk skapitulował w 1654 r. i przeszedł ponownie w ręce rosyjskie. Wówczas został nazwany Bastionem Królewskim (Koroliewskij Bastion) i połączony z murami miejskimi.

Zapomniana kresowa forteca – więzienie i park na terenie cytadeli smoleńskiej

Pod koniec XVIII w. cytadela i mury smoleńskie popadły w zaniedbanie. W miejsce zrujnowanych koszar wybudowano więzienie etapowe, w którym więziono ‒ oraz w zachowanych kazamatach ‒ skazanych na katorgę na Syberii. Przetrzymywano tam też czasowo m.in. wziętych do niewoli konfederatów barskich, uczestników powstania kościuszkowskiego oraz powstańców listopadowych 1830 r. Szacuje się, że przez więzienie etapowe w cytadeli smoleńskiej mogło się przewinąć nawet do 10 tys. represjonowanych Polaków.

W 1874 r. dziedziniec cytadeli został przekształcony w park miejski z restauracją w miejscu dawnego więzienia. W stulecie zwycięstwa nad Napoleonem, w 1912 r., Smoleńsk odwiedził osobiście car Mikołaj II, który oglądał przedmieścia miasta z wysokości wałów cytadeli. Po rewolucji bolszewickiej forteca popadła w stan zupełnego zapuszczenia, była wykorzystywana częściowo jako wysypisko, a częściowo jak miejsce dzikich składów i garaży.

Zewnętrzny bastion cytadeli od strony rzeczki Czuryłówka na pocztówce z 1912 roku, z archiwum J. Czajewskiego

Dopiero w 2012 r., w związku z obchodami 1150-lecia Smoleńska, władze rosyjskie wydzieliły fundusze federalne na remont murów i baszt miejskich, w tym również na renowację cytadeli. Przed wejściem do odnowionego fortu ustawiono dużą tablicę informacyjną w językach rosyjskim, polskim i angielskim.

Jerzy Czajewski