Cmentarz kalwaryjski w Mińsku
Mińsk był w czasach I Rzeczypospolitej miastem królewskim i stolicą województwa, na mocy traktatu ryskiego został jednak włączony do Białoruskiej SRR i nigdy już do Polski nie powrócił. Ślady obecności Polaków w dzisiejszej stolicy Białorusi możemy odnaleźć na cmentarzu kalwaryjskim. Zachowało się tutaj wiele polskich nagrobków, z których najstarsze pochodzą z pierwszej ćwierci XIX w.
Ogromna skala zniszczeń, jakim Mińsk uległ w ciągu ostatniego stulecia, spowodowała, że do dziś w mieście zachowało się niewiele historycznej zabudowy. Obrócona w ruinę w wyniku II wojny światowej stolica Białorusi została praktycznie w całości odbudowana w drugiej połowie XX w. Przeważająca w dzisiejszym krajobrazie miasta monumentalna architektura, tworzona w dobie socrealizmu, kontrastuje z nielicznymi, starszymi obiektami. Wśród nich na uwagę zasługuje cmentarz kalwaryjski, będący najstarszą zachowaną w mieście nekropolią.
Powstanie cmentarza kalwaryjskiego w Mińsku związane jest z posiedzeniem kapituły karmelitów dawnej obserwancji (trzewiczkowych), które odbyło się w Lidzie w 1745 r. W jego wyniku miński konwent otrzymał zezwolenie na urządzenie kalwarii na wzniesieniu zwanym „świętym miejscem”, położnym przy trakcie do Rakowa. Nie wiadomo, czy kalwaria ta została wówczas urządzona, z pewnością jednak już pod koniec XVIII w. istniał tu drewniany kościół, wokół którego grzebano zmarłych. W jego otoczeniu zaczęła rozrastać się nekropolia. W 1945 r. obszar cmentarza powiększono do obecnej powierzchni, która wynosi ok. 14 ha.
Na cmentarzu kalwaryjskim zachowało się kilka większych, murowanych budowli pochodzących z XIX w., spośród których szczególnie wyróżniają się kościół i brama cmentarna.
Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
W źródłach historycznych wzmiankowane jest istnienie na terenie kalwarii drewnianego kościoła już na przełomie XVIII i XIX w. Obiekt ten przypuszczalnie został wzniesiony przez karmelitów trzewiczkowych w połowie XVIII w. i pozostawał pod ich zarządem do roku 1800, kiedy to przeszedł w ręce franciszkanów. Dwuwieżowa, pokryta gontem świątynia już w latach 30. XIX w. była w tak złym stanie, że nie nadawała się do spełniania obrzędów religijnych.
Budowę istniejącego do dziś murowanego kościoła sfinansowali miejscowi Polacy. Utrzymaną w stylu neogotyckim jednonawową budowlę, z płytkim transeptem i czterokondygnacyjną wieżą w fasadzie oddano do użytku w roku 1839. Pod prezbiterium i nawą znalazły się krypty, w których pochowani zostali: Jan Krzysztof Damel (zm. 1840), polski malarz i grafik, wykładowca Uniwersytetu Wileńskiego, oraz biskup miński Mateusz Lipski (zm. 1839). Tynkowane elewacje świątyni zdobią narożne lizeny z kostkową dekoracją oraz poziome gzymsy opaskowe. Wnętrze świątyni dekorowały wykonane przed 1840 r. przez Jana Krzysztofa Damela malowidła ścienne z przedstawieniem Golgoty oraz malowany na płótnie obraz Chrystusa w Ogrójcu. Uszkodzone rażeniem pioruna w 1855 r. malowidła zostały poddane konserwacji w latach 70. XIX w. W tym samym okresie wymieniono gontowe pokrycie dachu na blachę.
Prawdopodobnie wraz z ukończeniem budowy świątyni erygowano tam również parafię. Kościół został zamknięty w latach 30. XX w. i zamieniony na warsztat. Wtedy też zniszczeniu uległo jego wyposażenie. Świątynię zwrócono wiernym dopiero w 1984 r.
Brama cmentarna
Od strony ulicy Kalwaryjskiej na teren cmentarza prowadzi, wzniesiona w 1830 r., klasycystyczna brama w formie łuku triumfalnego. Jest to fundacja Jerzego Kobylińskiego upamiętniająca jego zmarłą żonę Józefę. Informują o tym umieszczone na bramie inskrypcje: od frontu „Wiecznie odpocznenie”, a od strony cmentarza „Pamiątka męża i dzieci poświęcona Józefie Kobylińskiey / r. 1830 września tu pogrzebioney”. Okazała murowana brama podzielona jest trzema arkadowymi otworami i zwieńczona wydatnym, profilowanym gzymsem. Nad bocznymi arkadami umieszczono, utworzone z elementów sepulkralnych i militarnych, płaskorzeźbione dekoracje. Arkady zamykają żelazne, kute furty i brama, prawdopodobnie pochodzące z czasów budowy obiektu.
Cmentarz współcześnie
Teren cmentarza kalwaryjskiego, niegdyś położony na peryferiach Mińska, dziś został wchłonięty przez miasto. Bezpośrednie otoczenie nekropolii stanowi współczesna, wysoka zabudowa mieszkaniowa, a w pobliżu przebiega jedna z linii mińskiego metra.
Formalnie w 1967 r. cmentarz został zamknięty dla pochówków, do dziś jednak trwa proceder wymiany starszych, opuszczonych grobów na pochówki współczesne. Obok prowadzenia nieprofesjonalnych „konserwacji” oraz ogólnego złego stanu zachowania nagrobków jest to jeden z trzech głównych problemów, jakie występują na tym cmentarzu.
Warto podkreślić, że spośród cmentarzy starego Mińska do dzisiaj przetrwał tylko cmentarz kalwaryjski – po II wojnie światowej zostały w barbarzyński sposób zniszczone cmentarze prawosławny (storożewski), katolicki na Złotej Górce, żydowski, tatarski i luterański.
