Centralna Kasa Spółek Rolniczych w Łucku
W latach międzywojennych rozwijał się sektor finansowy. Powstawały m.in. towarzystwa kredytowe, domy bankowe, kantory wymiany walut, lombardy. Niektóre z tych instytucji mogły pozwolić sobie na budowę własnego budynku. Wśród nich był gmach Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Łucku.
Kredyty w II Rzeczypospolitej
W latach międzywojennych działało wiele różnych instytucji finansowych, zajmujących się udzielaniem kredytów. Należały do nich banki państwowe i prywatne oraz komunalne banki i kasy oszczędnościowe. Powstawały ponadto towarzystwa kredytowe udzielające kredytu hipotecznego, domy bankowe (prywatne, najczęściej żydowskie przedsiębiorstwa kredytowe), kantory wymiany, żydowskie i katolickie kasy bezprocentowych pożyczek, lombardy, wreszcie kilka tysięcy spółdzielni kredytowych.
Powstające od XIX w. rzemieślnicze i chłopskie spółdzielnie kredytowe utworzyły w 1924 r. Unię Związków Spółdzielczych w Polsce oraz Zjednoczenie Związków Spółdzielni Rolniczych RP, rok później powstało trzecie ugrupowanie – Związek Spółdzielni Spożywców RP. Centralą finansową Unii był Bank Związku Spółek Zarobkowych, natomiast w Związku Spółdzielni – Bank „Społem”. W Zjednoczeniu Związków funkcję tę pełniła Centralna Kasa Spółek Rolniczych.
Budowa gmachu Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Łucku
W 1927 r. rozpoczął działalność oddział Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Łucku, stolicy województwa wołyńskiego. Obsługiwał tereny województw wołyńskiego i poleskiego. Oddział liczył wówczas 90 członków. Do końca lat międzywojennych ich liczba przekroczyła 300, większość pochodziła z terenu Wołynia.
Na początku 1938 r. suma funduszy obrotowych oddziału łuckiego wynosiła 8,4 mln zł. Dobra kondycja finansowa oddziału pozwoliła na podjęcie decyzji o budowie własnego, reprezentacyjnego gmachu. Budowę zaplanowano przy ulicy 3 Maja (ob. Krywyj Wał). Zatwierdzony przez Urząd Wojewódzki Wołyński w marcu 1937 r. projekt architektoniczny wykonał warszawski architekt Witold Marcinkowski (1900‒1961). Był on absolwentem Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej z 1932 r. i projektantem m.in. gmachu dla tej samej instytucji w Sandomierzu (1938).
Prace budowlane trwały około roku. Uroczyste poświęcenie gmachu, połączone z corocznym zebraniem Spółek, odbyło się 26 marca 1938 r.
Klasyczność i nowoczesność architektury budynku centrali finansowej w Łucku
Oryginalna forma architektoniczna budynku jest dobrym przykładem tendencji lat trzydziestych XX w., które łączą pożądany w architekturze użyteczności publicznej monumentalizm z coraz bardziej modnym wówczas funkcjonalizmem. Tendencje budowania okazałych gmachów w architekturze publicznej były powszechnie stosowane do końca okresu międzywojennego. W latach trzydziestych jednak pod wpływem funkcjonalizmu stylistyka ta nabrała innych cech formalnych.
Coraz częściej stosowano wówczas rozwiązania polegające na monumentalizacji charakterystycznych form funkcjonalizmu wyrażonych m.in. przez Le Corbusiera. Przejawiało się to w stosowaniu okien pasmowych lub też częściej nawiązujących do pasmowych ze względu na oszczędność ciepła. Polegało to na wypełnianiu przestrzeni międzyokiennych innym materiałem lub ujęciu okien we wspólne opaski. Stosowane były też płaskie dachy, wolne partery na słupach, duże przeszklenia itd. Elementy te łączono z takimi cechami, jak symetria i regularność, posługiwano się też okładziną kamienną, co przydawało efektu monumentalnego i jednocześnie pozbawiało lekkości charakterystycznej dla funkcjonalizmu.
Budynek Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Łucku jest interesującym przykładem połączenia cech klasycznych z nowoczesnością. Fasada ma układ symetryczny, podkreślony umieszczoną na osi, cofniętą i podwyższoną partią z wejściem głównym. Elewacje pokrywa regularny rysunek w tynku, naśladujący okładzinę kamienną. Elementy te powiązano z wyraźnymi cechami architektury corbusierowskiej: poziom przyziemia został cofnięty i wsparty na słupach; w partii osiowej, mieszczącej klatkę schodową, wprowadzono okno typu termometr i wieńczącą sterczynę-antenę; otwory okienne natomiast ukształtowano jako naśladownictwo okien pasmowych.
W przyziemiu zaplanowano funkcję handlową, czytelną z zewnątrz dzięki witrynom wypełniającym przestrzeń między słupami. Na tej kondygnacji znajdowały się także cukiernia z kredensem, a w tylnym trakcie – mieszkanie dozorcy. Na pierwszym piętrze mieściły się lokale Centralnej Kasy. Najważniejsze, centralnie położone pomieszczenie sali operacyjnej otoczono mniejszymi pomieszczeniami (hall, gabinet dyrektora, skarbiec i sejfy, buchalteria). Wyżej zaplanowano biura Oddziału Okręgowego Spółek Rolniczych. Lewą część pierwszego i drugiego piętra przeznaczono na mieszkania dla pracowników centrali finansowej.
Budynek zachował się do dziś w dobrym stanie. Przekształcono jedynie partię przyziemia, rezygnując z pełnych przeszkleń (witryn). Gmach pełni obecnie funkcję siedziby firmy telekomunikacyjnej Ukrtelekom.
Michał Pszczółkowski
