Budynek miejskich zakładów elektrycznych we Lwowie | Polonika

Światło nad Pełtwią – pierwsza elektrownia we Lwowie

Kiedy w 1854 r. Ignacy Łukasiewicz – nieznany nikomu magister farmacji we lwowskiej aptece Mikolascha – wynalazł lampę naftową, a w lipcową noc tego samego roku uratowano dzięki niej ludzkie życie, oświetlając salę operacyjną szpitala na Łyczakowie – Lwów zaistniał w świecie jako miejsce, gdzie narodziło się światło.

W wersji elektrycznej dotarło ono nad Pełtew później, ale i zarazem szybko w stosunku do innych miast. Pierwsze oświetlenie elektryczne zainstalowano bowiem w pomieszczeniach Sejmu Galicyjskiego już w 1881 r. Pod koniec XIX w. we Lwowie pracowało kilka małych elektrowni, nie mogły one jednak stworzyć warunków do zaopatrzenia w prąd całego miasta. Budowę dużej elektrowni podjęto w 1894 r. przy ulicy Wuleckiej (obecnie ul. Sacharowa), a bezpośrednim impulsem do jej powstania była organizacja linii tramwajowej na potrzeby Powszechnej Wystawy Krajowej. Dwa lata później została wykupiona przez miasto – w ten sposób powstały Miejskie Zakłady Elektryczne (MZE). Do 1908 r. elektrownia zasilała wyłącznie sieć tramwajową. W 1900 r. podłączono do sieci nowo wybudowany gmach Teatru Miejskiego. W kolejnych latach oświetlenie elektryczne instalowano w różnych instytucjach i budynkach miasta oraz zakładach przemysłowych. W latach 1908‑1910 w południowej dzielnicy Persenkówka stanął nowoczesny budynek elektrowni prądu zmiennego o mocy 4500 kW, zaprojektowany przez architekta Adolfa Pillera (1877‑1951).

Miejskie Zakłady Elektryczne we Lwowie w latach międzywojennych

Podczas walk o Lwów w listopadzie 1918 r. elektrownia bardzo poważnie ucierpiała. Całkowitemu zniszczeniu uległa hala maszyn, zdewastowana została też miejska sieć kablowa. Pierwszy rozruch w prowizorycznych szopach nastąpił w maju 1919 r., w latach 1921‑1922 przeprowadzano prace związane z pełnym przywróceniem w mieście elektryczności. W kolejnych latach trwała już intensywna modernizacja i rozbudowa sieci.

Elektrownia na Persenkówce, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona

Lwowskie Miejskie Zakłady Elektryczne zachęcały do korzystania z elektryczności – miesięczne zużycie na poziomie 100 kWh lub więcej uprawniało do skorzystania z obniżonej taryfy. W 1938 r. przy miesięcznym zużyciu energii na poziomie 100‑150 kWh cena 1 kWh wynosiła 15‑20 gr, przy zużyciu do 5 kWh była znacznie wyższa – aż 70 gr za 1 kWh. Najlepsi klienci otrzymywali również atrakcyjne upominki w postaci elektrycznych urządzeń gospodarstwa domowego. Pod koniec lat trzydziestych zakłady dostarczały odbiorcom 30‑35 mln kWh rocznie (z tego tylko ok. 7 mln kWh pochłaniały tramwaje). W 1923 r. na tysiąc mieszkańców przypadało 101 odbiorców prądu. W 1930 r. było to już 179, a w przededniu drugiej wojny światowej – 208.

MZE były najbogatszym i najlepiej zorganizowanym zakładem komunalnym Lwowa. Wysokie dochody stale rosły. W 1938 r. czysty zysk wyniósł ponad 3,8 mln zł. Przedsiębiorstwo było też wzorowo zarządzane, w związku z czym praca w MZE należała do najbardziej atrakcyjnych i pożądanych. Wynagrodzenia dla pracowników, jako jedyne w zakładach komunalnych Lwowa, wypłacane były z góry na początku miesiąca. Zakłady płaciły także pracownikom za pobyt w szpitalu i wypłacały „trzynastki”.

Dzięki zakładom elektrycznym zmieniał się wygląd miasta. Na ulicach pojawiały się charakterystyczne urządzenia, linie przesyłowe i stacje rozdzielcze. Pod koniec lat trzydziestych we Lwowie znajdowało się 251 stacji transformatorowych, spośród których 83 zainstalowano w metalowych obudowach, 157 w piwnicach i 11 na parterach budynków. MZE posiadały także własny sklep przy ulicy Akademickiej (obecnie Prospekt Szewczenki), prowadzący sprzedaż i wynajem urządzeń elektrycznych gospodarstwa domowego oraz ich naprawę.

Nowy gmach Miejskich Zakładów Elektrycznych we Lwowie

Po rozszerzeniu granic administracyjnych Lwowa, w 1930 r. magistrat podjął decyzję o podziale MZE na dwa przedsiębiorstwa: Miejską Kolej Elektryczną (MKE) i Miejskie Zakłady Oświetlenia Elektrycznego (MZE). Nowo powstała firma tramwajowa pozostała w starym budynku na rogu ulic Wuleckiej (ob. Sacharowa) i Lenartowicza (ob. Neczuji-Łewickoho).

Budynek administracyjny Miejskich Zakładów Elektrycznych we Lwowie, 1938, fot. Tadeusz Maciejko (pocztówka), za: Irina Kotłobułatowa, Lwów na dawnej pocztówce, il. 294

Dla nowego MZE powstała nowoczesna siedziba przy ulicy Pełczyńskiej (obecnie ul. Witowskiego). Przed pierwszą wojną światową znajdował się tu staw Pełczyński, popularne miejsce rekreacji lwowian. Podczas wojny wojska rosyjskie, które w 1914 r. zajęły miasto, spuściły z niego wodę. Do dowództwa dotarły bowiem pogłoski, że władze austriackie podczas pośpiesznego opuszczania miasta ukryły na dnie stawu nieprzebrane skarby. Pogłoska okazała się plotką rozpowszechnioną przez lwowskich żartownisiów, a Rosjanie musieli obejść się smakiem – na dnie stawu niczego nie znaleziono. Na początku lat dwudziestych pusta niecka została zasypana.

Na projekt architektoniczny rozpisano konkurs, który wygrał zespół warszawski (Bolesław Szmidt, Janusz Juraszyński, Juliusz Dumnicki), ostatecznie jednak do realizacji zakupiono projekt dwóch lwowskich architektów – Tadeusza Wróbla (1886‑1974) i Leopolda Karasińskiego (1886‑1952). Budowę realizowano w latach 1935‑1936.

Architektura nowego gmachu Miejskich Zakładów Elektrycznych

Gmach lwowskich MZE stanowi znakomity przykład modernizmu inspirowanego ideami Le Corbusiera ze szczególnym ukierunkowaniem na tzw. styl okrętowy. Świadczy o tym dynamiczna, zaokrąglona bryła z tarasem na dachu, zdecydowanie wyróżniająca się z otoczenia. Elewacje boczne rozczłonkowano gęstymi pionowymi żebrami, demonstrującymi zastosowanie konstrukcji żelbetowej. Strefa parteru została wyodrębniona poprzez zastosowanie klinkierowej okładziny. Wprowadzono także otwory okienne w układach pasmowych, wypełniając w ten sposób całkowicie pięć postulatów architektury nowoczesnej Le Corbusiera. Na parterze znajdowała się duża sala obsługi klientów, w której zlokalizowano kasy, punkt informacyjny oraz dział reklamy nowych urządzeń elektrycznych. Na dziedzińcu, w oddzielnym skrzydle, umieszczono apartament dyrektora MZE. Dostawa wyposażenia elektrycznego do stacji transformatorowej w piwnicy gmachu została powierzona znanej warszawskiej firmie – Fabryce Aparatów Elektrycznych Szulim, Kleiman i Synowie.

Uroczystość poświęcenia nowego budynku odbyła się 7 marca 1937 r. Z okazji otwarcia nowego budynku zorganizowano Ogólnopolski Zjazd Związku Elektrowni Polskich, na który zaproszono dyrektorów wszystkich miejskich zakładów energetycznych w Polsce, a także gości z Pragi i Budapesztu.

W czasie drugiej wojny światowej budynek był siedzibą NKWD, a potem gestapo. Po wojnie gmach rozbudowano, zachowując zasadnicze cechy pierwotnej formy architektonicznej. W okresie władzy sowieckiej była tu siedziba KGB obwodu lwowskiego. Ponura sława użytkownika sprawiła, że wśród mieszkańców miasta był tym czasie znany anegdotycznie jako „najwyższy budynek Lwowa”, z okien którego można było „dostrzec” Syberię. Obecnie mieści się tu Zarząd Obwodowy Służby Bezpieczeństwa Ukrainy.

Michał Pszczółkowsk