„Przed kościołem” – obraz Ferdynanda Ruszczyca
Ferdynand Ruszczyc znany jest jako malarz nastrojowych, przesyconych ekspresją pejzaży. W jego płótnach, prezentujących z pozoru pospolite krajobrazy, można odczuć emocjonalny stosunek do natury, a także ogromne przywiązanie do rodzinnej miejscowości – Bohdanowa leżącego na terenie dzisiejszej Białorusi. Motyw z Bohdanowa pojawił się m.in. w powstałym w 1899 r. obrazie „Przed kościołem”, obecnie wchodzącym w skład zbiorów Narodowego Muzeum Sztuki w Mińsku. Choć jest to jedyne dzieło malarza, jakie znajduje się w białoruskich zbiorach publicznych, to Ferdynand Ruszczyc pozostaje bardzo ważną postacią dla tamtejszej kultury.
Kościół św. Michała Archanioła w Bohdanowie
Namalowany w technice olejnej obraz przedstawia scenę rozgrywającą się przed kościołem św. Michała Archanioła w Bohdanowie. Powstanie płótna poprzedziły liczne szkice i studia przygotowawcze, znajdujące się dziś w polskich muzeach (np. Muzeum Narodowym w Warszawie) lub w rękach prywatnych. Na obrazie widzimy fragment świątyni obejmujący wejście, przed którym zebrała się grupa wiernych. Postacie ludzkie ujęte są w typowy dla Ruszczyca schematyczny sposób. Nad ludzką egzystencją dominują siły natury. Malarz wspaniale oddaje nastrój wczesnowiosennego dnia ‒ intensywnie błękitne niebo poprzetykane kłębiastymi chmurami, nagie gałęzie drzew i delikatne światło wydobywające fakturę przedstawionych budynków. Po lewej stronie kompozycję zamyka drewniana dzwonnica.
Kościół w Bohdanowie w latach 30. XX w. (fot. J. Kłos, Wikimedia)
Namalowana przez Ruszczyca architektura dziś niestety już nie istnieje. Kościół św. Michała Archanioła, wybudowany w drugiej połowie XVII w. ‒jako fundacja Piotra Michała Paca starosty żmudzkiego i jego pierwszej żony Tekli Konstancji z Wołłowiczów ‒ spłonął w czasie drugiej wojny światowej. Obraz Ruszczyca, obok fotografii wykonanych w latach 30. XX w. przez Jana Bułhaka i Juliusza Kłosa, jest w związku z tym jednym z nielicznych źródeł dokumentujących wygląd świątyni.
Pod koniec XX w. w Bohdanowie powstał nowy, murowany z białej cegły kościół (konsekrowany w 1999 r.), którego bryła nawiązywała do kształtu starej świątyni. Wówczas powstała również drewniana namiotowa dzwonnica. W ostatnich latach oba te budynki przeszły radykalną modernizację i dziś w niczym nie przypominają już skromnych oryginałów.
Artysta z Bohdanowa
Ferdynand Ruszczyc urodził się 10 grudnia 1870 r. w Bohdanowie. Położony w dawnym powiecie oszmiańskim w Ziemi Wileńskiej majątek w 1836 r. nabył dziadek malarza, również Ferdynand. W rękach rodziny Ruszczyców pozostawał aż do drugiej wojny światowej. Krzyżujące się na terenie Oszmiańszczyzny wpływy litewskie, białoruskie i polskie miały wyraźny wpływ na twórczość artysty, podobnie jak zmiany miejsca zamieszkania w okresie młodzieńczym. W wyniku represji po powstaniu styczniowym jego rodzina zmuszona była przenieść się najpierw do Lipawy, a następnie do Mińska. Ruszczyc kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, gdzie w 1897 r. zadebiutował podczas wystawy prac dyplomowych (pokazane wówczas obrazy Gwiazda wieczorna, Trytony i Wiosna do swoich zbiorów w Moskwie zakupił Paweł M. Trietiakow). Za swoje prace studenckie kilkukrotnie otrzymał medal tejże akademii. Choć często podróżował po świecie, gdzie szukał artystycznych inspiracji (m.in. w latach 1894–1895 na Krym, później do Szwecji, Niemiec, Francji, Belgii i Włoch), to motyw rodzinnego miasteczka stale powracał w jego twórczości. Pejzaże tych okolic, widok rodzinnego domu czy parafialnego kościoła stanowiły dla artysty niewyczerpane źródło natchnienia. Pierwsze lata po ukończeniu studiów spędził właśnie w Bohdanowie. To wówczas powstał obraz Przed kościołem, a także jedno z najbardziej dziś znanych płócien Ruszczyca – Ziemia.
Bohdanowskie i wileńskie motywy w twórczości Ruszczyca
Obrazy i pisane przez Ferdynanda Ruszczyca dzienniki stanowią ważne źródło wiedzy o historii regionu, z którego się wywodził. Wieś Bohdanów była lokowana po połowie XVI w. przez Bohdana Sapiehę – stąd też jej nazwa. W swojej twórczości Ruszczyc wielokrotnie wracał do tematu rodzinnej miejscowości, pojawia się ona m.in. w tworzonym w latach 1905–1907 cyklu „wnętrz bohdanowskich”. Jej również poświęcił ostatnią ze swoich prac wykonaną w technice olejnej – namalowane w 1908 r. Gniazdo. Później Ruszczyc nie powrócił już do malarstwa sztalugowego, zajął się za to działalnością pedagogiczną (od 1904 r. na ASP w Warszawie, a w latach 1907–1908 jako kierownik katedry pejzażu ASP w Krakowie), tworzeniem scenografii teatralnych, grafiki użytkowej, plakatów i okładek książek. Całą swoją działalność artystyczną tego okresu związał z Wilnem, gdzie zamieszkał w 1909 r. W 1919 r. został dziekanem Wydziału Sztuk Pięknych utworzonego na reaktywowanym Uniwersytecie Stefana Batorego. Z Uniwersytetem Wileńskim związał się również, projektując niektóre z jego wnętrz, a także wszelkie insygnia, tablice pamiątkowe, pieczęcie i zaproszenia. W Wilnie Ruszczyc zaangażował się w organizację działalności kulturalnej i propagowanie miasta i jego zabytków, przez wiele lat był członkiem tamtejszej Rady Miejskiej.
Grób Ferdynanda Ruszczyca w Bohdanowie (fot. J. Książek)
Pod koniec życia, ze względu na problemy ze zdrowiem (w październiku 1932 r. uległ atakowi paraliżu, w wyniku którego stracił mowę i władzę w prawej ręce), wycofał się z intensywnej pracy i powrócił do Bohdanowa. Posługując się lewą ręką, tworzył jeszcze olejne szkice i rysunki, porządkował bogate zbiory i urządzał bibliotekę. Zmarł 30 października 1936 r. i został pochowany na miejscowym cmentarzu rodzinnym. Dziś jest to jedyny zachowany w Bohdanowie materialny ślad po Ruszczycu. Jego rodzinny majątek spłonął w 1944 r., z całego budynku pozostały jedynie resztki fundamentów.
