Tatarski meczet w Rejżach na Litwie | Instytut Polonika

Jedną z najciekawszych, a zarazem mniej znanych społeczności etnicznych, które zamieszkiwały historyczną Rzeczpospolitą, byli  Tatarzy. Początki wielusetletniego osadnictwa tatarskiego na historycznych ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego sięgają schyłku XIV stulecia i były związane z zaangażowaniem Litwy w konflikt z mongolskim państwem Złotej Ordy. Liczni emigranci polityczni z Ordy, wywodzący się zazwyczaj ze starszyzny tatarskiej, osiedlani byli pod warunkiem służby wojskowej (częstokroć w osobnych chorągwiach jazdy tatarskiej). W zamian otrzymywali od władcy przywileje gwarantujące wolność wyznania oraz nadania ziemskie. Najważniejsze skupiska wojskowego osadnictwa tatarskiego w XV-XVI w. znajdowały się w pobliżu głównych ośrodków politycznych Wielkiego Księstwa: Wilna, Trok, Krewa, Grodna, Lidy i Nowogródka.

Meczety w dawnej Rzeczpospolitej

Tradycyjnie ośrodkiem, wokół którego skupiało się życie gminy (parafii) tatarskiej, był meczet. Współcześnie zachowały się nieliczne świątynie Tatarów: dwie w Polsce (w Bohonikach i Kruszynianach na Podlasiu), pozostałe na Białorusi (w Iwiu, Nowogródku i Łowczycach) oraz na Litwie (w Sorok Tatarach, Niemieży i Rejżach). Jedną z najważniejszych z nich jest niewątpliwie meczet w Rejżach (lit. Raižiai), dawnej szlacheckiej „okolicy” (zaścianku), w historycznym powiecie trockim. Dziś to niewielka wieś, zagubiona wśród pól i łąk na północny wschód od miasta Olita (lit. Alytus), niespełna dziewięćdziesiąt kilometrów na zachód od Wilna. Źródła pisane wskazują, że meczet w Rejżach powstał przypuszczalnie przed połową XVI w. Po pierwszej wojnie światowej Rejże znalazły się na terytorium Republiki Litewskiej, stanowiąc największe skupisko ludności tatarskiej w tym państwie. Miejscowy meczet był jednym z dwóch nieprzerwanie czynnych w okresie sowieckiej okupacji Litwy.

Meczet w Rejżach

Okiem historyka sztuki

Obecnie istniejący meczet został wzniesiony w 1889 r. w miejscu wcześniejszego, przypuszczalnie zniszczonego przez pożar. Skromny, drewniany, na planie prostokąta – typowy przykład architektury sakralnej Tatarów polsko-litewskich. Meczet nakrywa trójspadowy dach ze szczytem w elewacji frontowej (północnej). Pojedynczy minaret (wieża) ma formę niewielkiej sygnaturki, zakończonej płaską kopułą z półksiężycem. Zgodnie z muzułmańską tradycją do wnętrza świątyni prowadzą dwa wejścia, osobne dla mężczyzn i kobiet. Wnętrze podzielone jest na większą salę modlitw i babiniec (pomieszczenia dla kobiet, z lewej strony).

W sali modlitw rejżewskiej świątyni zwraca uwagę niewielki, pięcioboczny mihrab (nisza w ścianie, zwana kiblą, wskazująca kierunek Mekki, w którym powinni modlić się wierni). Niewątpliwie najciekawszym elementem wystroju meczetu w Rejżach jest siedemnastowieczny minbar – kazalnica, stojąca po prawej stronie mihrabu, z której przewodniczący modłom imam głosi chutbę (kazanie podczas wspólnej modlitwy piątkowej) i wygłasza uroczyste obwieszczenia. Według tradycji minbar trafił do Rejż przeniesiony z meczetu w pobliskiej miejscowości Bazary.

Minbar

Kazalnica ma schodkową, trzystopniową podstawę. Nakryta jest płaskim baldachimem (wspartym na dwóch słupkach). Snycerską dekorację baldachimu tworzy rozbudowane gzymsowanie z ornamentem roślinno-geometrycznym oraz barokizujące zwieńczenie w typie grzebieniowatej attyki  i narożnych kul ze sterczynami. Zaplecek z uszakami, podniebie baldachimu, zewnętrzne ściany podestu pokrywa bogata dekoracja kaligraficzna w języku arabskim – zgodna z kanonami sztuki islamskiej, aczkolwiek wyróżniająca się na tle dekoracyjnego ubóstwa świątyń tatarskich w Wielkim Księstwie. Wzrok przyciągają w szczególności zgeometryzowane kompozycje kaligraficzne na zaplecku. Stanowią je trzy okręgi w układzie pionowym zawierające arabskie napisy modlitewne i wersety koraniczne.

Attyka na zwieńczeniu baldachimu minbaru

Minbar powstał w 1686 r., o czym informuje polsko-łacińska data widoczna w dolnej części zaplecka („A:[nn]^o 1686 M:[iesiąca] Augusta 14 dnia”). Jest ona zgodna z datą arabską, której tekst widnieje pomiędzy poszczególnymi okręgami na zaplecku – według kalendarza muzułmańskiego: 1097 rok hidżry (tj. ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny). Interesujące i rzadkie użycie podwójnej datacji wykonania zabytku, według ery muzułmańskiej i chrześcijańskiej (z użyciem alfabetu łacińskiego), jak również architektoniczno-snycerska forma kazalnicy – noszącej (zapóźnione) wczesnobarokowe cechy stylowe – dowodzą silnych wpływów kulturowych, jakim podlegały społeczności tatarskie ze strony dominujących liczebnie chrześcijańskich sąsiadów. Byłoby to zatem świadectwo swoistego rewersu procesu orientalizacji sarmackiej kultury artystycznej w Rzeczypospolitej XVII-XVIII w.

W zgodnej opinii naukowców minbar z meczetu w Rejżach – obok zabytków piśmiennictwa i epigrafiki nagrobnej – stanowi najstarszy i najcenniejszy zabytek kultury materialnej Tatarów polsko-litewskich. Spuścizny będącej rzadkim, acz czytelnym przykładem pokojowej integracji ludności muzułmańskiej ze społecznościami europejskimi przy zachowaniu odrębności religijnej i obyczajowej. W 2019 r. rejżewska kazalnica została poddana kompleksowej konserwacji, której koszty sfinansowało polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Prace przeprowadził wspólny, polsko-litewski zespół konserwatorów.

Michał Michalski