Pasaż na Newskim Prospekcie
Polacy zostawili znaczący ślad w architekturze Sankt Petersburga połowy XIX – początku XX w. Na samym tylko Newskim Prospekcie, głównej arterii miasta, jest kilkanaście gmachów, których twórcami bądź współtwórcami byli polscy architekci. Jednym z nich był profesor Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych Rudolf Żelaziewicz – autor projektu „Pasażu”, nowoczesnej przeszklonej galerii handlowej pełniącej też funkcję centrum kultury i rozrywki, co na owe czasy było rozwiązaniem unikatowym.
Nowoczesny dom handlowy
Dwie połączone parcele, położone między Newskim Prospektem (nr 48) i równoległą do niego ulicą Italiańską, w 1845 r. nabył hr. Jakow Essen Stenbock-Fermor pod budowę „Pasażu” – domu handlowego nowego typu, wzorowanego na podobnych budowlach w Londynie i Paryżu. Sporządzenie projektu powierzono Polakowi, Rudolfowi Żelaziewiczowi. Budynek powstał w latach 1846–1848. Wzniesiono dwie symetrycznie położone względem siebie trzykondygnacyjne galerie o długości 180 m. Przejście między nimi przykryto stalowo-szklanym dachem, integrującym wnętrze i będącym zarazem źródłem światła. Sklepy zajmowały dwie niższe kondygnacje, trzecią przeznaczono na mieszkania, w przyziemiu mieściły się magazyny i sprzedawano produkty spożywcze. Główna fasada od strony prospektu utrzymana była w stylu neorenesansowym.
Fasada od Newskiego Prospektu
W kilkudziesięciu sklepach handlowano głównie drogą odzieżą, biżuterią i innymi towarami luksusowymi. Ze względu na wygórowane ceny damskich ubrań, sprowadzanych prosto z Paryża, do „Pasażu” przylgnęła nazwa „śmierć mężom”. Nie był to zwykły dom towarowy. Zgodnie z zamysłem właściciela, „Pasaż” stał się centrum życia kulturalnego i towarzyskiego. Czego tam nie było – nie tylko restauracje, kawiarnie, bank Credit Lyonnais (jedyny zagraniczny bank działający wtedy w Rosji), lecz także hotel, kinematograf, sale wystawowe, kabaret, muzeum anatomii, gabinet figur woskowych. Od strony ulicy Italiańskiej urządzono salę koncertową, w której występowali najznamienitsi rosyjscy i europejscy artyści. W gronie wybitnych kompozytorów prezentujących swój kunszt w „Pasażu” byli: Ferenc Lehár, Aleksander Głazunow, a także Stanisław Moniuszko, czego świadectwem jest tablica wmurowana w fasadę gmachu.
Tablica, na której wymieniono Stanisława Moniuszkę
Funkcje kulturalne
Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX w. w sali koncertowej zaczęto organizować publiczne wykłady, odczyty, dyskusje. Odbywały się też wieczory literackie. Pierwszy z nich 10 stycznia 1860 r. otworzył Iwan Turgieniew. W kolejnych uczestniczyli m.in.: Nikołaj Niekrasow, Aleksander Ostrowski, Taras Szewczenko i Fiodor Dostojewski. Ten ostatni rozsławił „Pasaż”, umieszczając w nim akcję opowiadania satyrycznego mającego w polskim przekładzie tytuł Krokodyl: Niezwykłe zdarzenie albo Wypadek w Passażu, prawdziwa opowieść o tym, jak pewien pan został w Passażu połknięty przez krokodyla żywcem, cały, bez reszty i co z tego wynikło (tłum. Władysław Broniewski).
Wejście do Teatru Komissarżewskiej
Adres Newski Prospekt 48 ma również inne konotacje literackie. Wszedł do historii Petersburga w pierwszej połowie XIX w. jako miejsce zamieszkania Georgesa d’Anthèsa, człowieka, który w pojedynku pozbawił życia Aleksandra Puszkina.
Nie zachował się pierwotny wystrój „Pasażu”. Obiekt został przebudowany przez inż. Siergieja Kozłowa w latach 1898–1900. Nadbudowano wtedy jedno piętro, elewacje przerobiono w duchu eklektyzmu i oblicowano piaskowcem z okolic Radomska. W 1902 r. salę koncertową przerobiono na teatr. Obecnie jest to siedziba Akademickiego Teatru Dramatycznego im. W.F. Komissarżewskiej. „Pasaż” do dzisiaj pełni funkcję luksusowej galerii handlowej.
Wnętrze
Architekt Rudolf Żelaziewicz
Twórca gmachu Rudolf Żelaziewicz (1811–1874), urodził się w Warszawie, był architektem departamentu osad wojskowych w Królestwie Polskim. Następnie przeniósł się do Petersburga, gdzie w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych wykładał m.in. teorię sztuki budowlanej. Zapisał się w historii rosyjskiego kolejnictwa jako autor wzorcowych dworców wzdłuż linii kolejowej Petersburg – Moskwa. Razem z wybitnym architektem Konstantinem Thonem był twórcą gmachu dworca Moskiewskiego (dawnego Nikołajewskiego), wzniesionego w latach 1844–1851. W Petersburgu Żelaziewicz zaprojektował także budynek mieszczący komendę policji z aresztem i remizę strażacką przy nabrzeżu Fontanki w IV dzielnicy Admiralickiej (Kołomna) oraz siedzibę Pawłowskiego Instytutu dla Osieroconych Dziewcząt przy ul. Powstania.
Opracowanie: Ewa Ziółkowska
