Nagrobek Jerzego Rudominy Dusiackiego w Nowogródku Polonika

Przeszłość Nowogródka wyraźnie dominuje nad współczesnością nieco sennego miasteczka na Białorusi. Starodawny gród ruski, siedziba Mendoga i jego następców na litewskim tronie wielkoksiążęcym, miasto wojewódzkie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a po unii lubelskiej siedziba Trybunału Litewskiego, lieu de mémoire polskiego romantyzmu, wreszcie do 1939 r. najmniejsza stolica województwa w Polsce.

W Nowogródku zachowały się liczne materialne ślady chwalebnej przeszłości miasta: ruiny zamku (miejsca chrztu i koronacji króla Mendoga), historyczne świątynie – katolickie (kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego, tzw. Fara Witoldowa, i podominikański kościół pw. św. Michała) i prawosławne (cerkiew Borysoglebska i sobór św. Mikołaja – dawny kościół franciszkanów pw. św. Antoniego), meczet, synagoga i usypany w latach 20. XX w. kopiec Mickiewicza.

Fara Witoldowa w Nowogródku

Współczesny kościół Przemienienia Pańskiego został wzniesiony w latach 1719–1723 w wyniku przebudowy wcześniejszej gotyckiej świątyni, ufundowanej u schyłku XIV w. przez księcia Witolda. Jest prostą, jednonawową budowlą, zamkniętą półkolistym prezbiterium. Jej fasadę, flankowaną przez dwie przysadziste wieże, dominuje trójkątny szczyt. 

Fasada Fary Witoldowej

Historię i burzliwe dzieje Fary Witoldowej opisał ks. Kazimierz Bukraba, w latach dwudziestych XX w. proboszcz i dziekan nowogródecki, późniejszy biskup piński, w inwentarzu sporządzonym w 1928 r. (dokument zachowany w archiwum nowogródzkiego klasztoru ss. nazaretanek): Kościół parafialny Nowogródzki, Farą zwany, fundacji Aleksandra Witolda Wielkiego Księcia Litewskiego przy końcu wieku XIV, zaraz po nawróceniu się Litwy do Wiary Chrześcijańskiej erygowany […]. W roku 1857 wobec niebezpieczeństwa konfiskaty przez rząd moskiewski Kościoła po-Dominikańskiego, oraz wielkiego nakładu, jakiego wymagał remont Fary, poczynione zostały skuteczne starania, by parafię przenieść do Kościoła po-Dominikańskiego. Odtąd […] też datuje się całkowite jej [Fary] zaniedbanie i rujnacja […]. Dopiero w roku 1921 […] powstaje ponownie Komitet Odbudowy Fary Nowogrodzkiej i przy pomocy finansowej Rządu Zmartwychpowstałej Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej zaczyna się planowana odbudowa i konserwacja Fary i jej dwóch kaplic.

W trakcie swojej historii Fara Witoldowa była sceną wielu istotnych wydarzeń, spośród których najważniejszym były zaślubiny króla Władysława Jagiełły z Sonką Holszańską w 1422 r. W lutym 1799 r. w kościele odbył się chrzest Adama Mickiewicza; w bocznej kaplicy zachował się cudowny wizerunek Matki Bożej Nowogródzkiej, patronki „grodu zamkowego nowogródzkiego z jego wiernym ludem”, uwieczniony przez Poetę w inwokacji z Pana Tadeusza.

Upamiętnienie Dusiackiego i towarzyszy w Farze Witoldowej

Wnętrze Fary Witoldowej skrywa również niezwykły zabytek, wytwór sarmackiej mentalności, a zarazem interesujący przykład motywu artystycznego, znanego w sztuce od starożytności. Na południowej ścianie bocznej kaplicy Bożego Ciała, starszej od XVIII-wiecznej świątyni, zachował się nagrobek Jerzego Rudominy Dusiackiego, trukczaszego (stolnika) i dworzanina Jego Królewskiej Mości oraz jego ośmiu towarzyszy. Polegli oni 7 września 1621 r. w trakcie szarży chorągwi husarskich na kawalerię turecką (spahisów), poprowadzonej osobiście przez sędziwego Jana Karola Chodkiewicza, hetmana wielkiego litewskiego. Kontratak stanowił jeden z kulminacyjnych momentów pierwszej bitwy pod Chocimiem: miesięcznego oblężenia sił polsko-litewsko-kozackich, zamkniętych w obozie warownym, przez armię turecką posiłkowaną przez Tatarów i Mołdawian.

Cenotaf widok całości, fot. Lucyna Omieczyńska

Fundatorem upamiętnienia w 1643 r. był brat Jerzego, kasztelan nowogródzki, Jan Rudomina Dusiacki, dowodzący pod Chocimiem chorągwią husarską, w której służyli polegli. W 1622 r. Jan pochował ciało brata w Wilnie (skąd wywodził się ród Rudominów, zamożnych wileńskich mieszczan, nobilitowanych w drugiej połowie XVI w.), przypuszczalnie w kościele bernardyńskim pw. śś. Franciszka i Bernarda. Upamiętnienie w nowogródzkiej farze ma zatem charakter cenotafu, symbolicznego pustego grobowca, o charakterze kommemoratywnym, wykonanego dla uczczenia pamięci zmarłego.

Architektura cenotafu Dusiackiego

Kamienny cenotaf składa się z dwóch tablic inskrypcyjnych, dwóch scen płaskorzeźbionych i zwieńczenia. Architektoniczne, profilowane obramienie łączy części środkową i dolną, rozdzielone gzymsem. Dolną część upamiętnienia stanowi pozioma prostokątna tablica inskrypcyjna z czarnego marmuru dębnickiego z łacińskim napisem majuskulnym dotyczącym uczczenia pamięci bohatersko poległych, który zawiera szczegółowe informacje na temat wieczystej intencji mszalnej w formie mszy śpiewanej, odprawianej co wtorek. 

Widok dolnej części nagrobka, fot. Lucyna Omieczyńska

Środkową kondygnację stanowi prostokątna, płaskorzeźbiona w piaskowcu kompozycja wielofiguralna przedstawiająca dziesięciu klęczących rycerzy. Pierwsza postać z prawej strony patrzącego, nieco większa od pozostałych, przedstawia fundatora, Jana Rudomino Dusiackiego, w postawie oranta trzymającego w złożonych rękach różaniec. Pozostałe postacie – wśród których pierwsza z lewej to Jerzy Rudomino Dusiacki – są pozbawione głów, druga i piąta wspierają się na koncerzach, pozostałe mają ręce złożone w geście modlitewnym; przed nimi leżą trzy ciała i kilka obciętych głów.

Kompozycja ze środkowej części nagrobka, fot. Lucyna Omieczyńska

W górnej części nagrobka znajduje się płaskorzeźbione w piaskowcu przedstawienie Matki Bożej Różańcowej z Dzieciątkiem na ręku pośród obłoków i putt. Matka Boża w prawej ręce trzyma różaniec i koronę, w lewej – wieniec laurowy, Dzieciątko dzierży w lewej dłoni jabłko królewskie. Poniżej znajduje się prostokątna tablica z czarnego marmuru z łacińską inskrypcją. Zawiera ona prezentację okoliczności śmierci Jerzego i jego towarzyszy, wymienionych z nazwisk (Wieliczko, Taliszewski, Bykowski, Czudowski, Mogilnicki, Woyna, Tyszkiewicz, Osipowski) oraz uzasadnienie powstania cenotafu. Polski przekład tekstów obydwu inskrypcji podaje monografistka zabytku Katarzyna Kolendo w artykule Nagrobek Jerzego Rudominy i ośmiu towarzyszy poległych w bitwie pod Chocimiem w 1621 roku („Przegląd Wschodni”, nr 27-28, 2001, s. 875-886).

Widok górnej części nagrobka, fot. Lucyna Omieczyńska

Zwieńczenie cenotafu – być może wtórne – wykonane zostało z czerwonego marmuru w formie spływów wolutowych flankujących owalną tarczę. Brak bazy może sugerować dyslokację cenotafu w stosunku do pierwotnego miejsca posadowienia.

W 2012 r. polscy konserwatorzy zabytków przeprowadzili kompleksowe prace konserwatorskie cenotafu. Projekt Towarzystwa Tradycji Akademickiej został sfinansowany z Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.

Michał Michalski