Pałace Wilna XVII–XVIII wieku
Serenissima Res Publica Coronae Regni Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae, jak oficjalnie nazywano połączone Unią Lubelską Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie (Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė), miała dwie polityczne stolice – Kraków i Wilno.
Historyczna – stołeczna funkcja dawnego grodu Gedymina oraz rozwój centralnych urzędów litewskich w sposób oczywisty determinowały wszechstronny rozkwit miasta nad Wilią. Nic dziwnego zatem, że było ono siedzibą rodów szlacheckich i magnackich, wznoszących swoje miejskie pałace. Dzieje rezydencji w epoce nowożytnej oraz po rozbiorach Rzeczpospolitej były tak samo złożone jak jej historia. Były przebudowane w XIX w., potem za czasów władztwa komunistów dalej przekształcane i dewastowane, część z nich przestała istnieć. Ale nadal te ocalałe są widoczne w krajobrazie miasta, a w ostatnich latach trwają prace mające na celu przywrócenie im blasku i nadania nowej funkcji.
W latach 2019‑2021 dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. UKSW realizowała finansowany przez Instytut Polonika projekt badawczy „Rezydencjonalna nowożytna architektura Wilna do 1795 r.”. Kwerendy w archiwach Wilna, wszechstronny stan badań oraz rozpoznanie zabytków w mieście dało zaskakująco obszerny materiał do interpretacji, ale przede wszystkim do naukowej prezentacji. Oczywistą konsekwencją naszych projektów badawczych jest publikacja tych badań. Książka Pałace Wilna XVII–XVIII wieku jest pierwszą próbą wszechstronnego przedstawienia dziejów magnackich i szlacheckich rezydencji w Wilnie. Autorka w trzech syntetyczno-analitycznych rozdziałach przedstawia historyczne oraz architektoniczno-urbanistyczne uwarunkowania pałacowej architektury Wilna, następnie charakterystykę wileńskiego środowiska architektów i budowniczych XVII–XVIII w., oraz w trzecim rozdziale najważniejsze tendencje i odstępstwa w architektonicznym kształcie wileńskich rezydencji.
Esencją publikacji – wydanej w serii „Studia i Materiały” – jest katalog 41 pałaców. Tych zachowanych i niezachowanych. Zajmuje on dwie trzecie objętości całej książki. Noty katalogowe zostały pomyślane jako monografia każdej z siedzib, stąd znalazły się w nich prócz danych historycznych analizy formalne, których nie zamieszczono we wcześniejszej syntetycznej części książki. Obszerną, czasami wręcz dominującą część danej noty zajmują wypisy archiwalne, niejednokrotnie przynoszące zaskakujące, nowe informacje. I właśnie wypisy archiwalne są kolejną, istotną wartością książki. Nadto każda nota zawiera standardową cześć ilustracyjną, na którą składa się historyczna i współczesna kartografia, rysunki pomiarowe i oczywiście ikonografia z wybranymi współczesnymi fotografiami. To obszerne kompendium wiedzy o pałacach zamyka aneks Słownik architektów i budowniczych czynnych w Wilnie XVII–XVIII w. – wynik żmudnych kwerend i żmudnej pracy redakcyjnej – który sam w sobie mógłby być samodzielnym opracowaniem.
Książka to nie tylko pierwsza naukowa rozprawa o pałacach Wilna, lecz także pierwsza taka synteza o pałacach znaczących miast Rzeczpospolitej. Na podobne opracowanie czeka Warszawa, Kraków, a także Lwów i Grodno. Stanowi niepodważalny wkład do dalszych syntetycznych i monograficznych badań nowożytnych rezydencji szlacheckich nie tylko w stolicy Litwy, ale i w innych historycznych miastach dawnej Rzeczypospolitej.
Zapraszamy do zapoznania się z fragmentem publikacji dostępnym tutaj.
Publikacja była komentowana w różnych mediach: „Forum Akademickie”, Polskie Radio PR 1, portal istoryczny Dzieje.pl, Rynek Książki, Kresy24.pl, MKiDN, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Do Rzeczy.
