Podróże malownicze przez Polskę 1780–1784
Prezentowana książka to efekt wieloletniego zainteresowania i badania dorobku Müntza przez Elżbietę Budzińską.
Autor prezentowanego dzieła, Johann Heinrich Müntz (1727–1798), to postać nietuzinkowa. Do przyjazdu do Polski miał za sobą liczne podróże po Europie oraz do Palestyny, dłuższy, twórczy pobyt w Anglii. Posiadał także różne doświadczenia zawodowe, od artystycznych, przez wojskowość, zagadnienia gospodarcze do inżyniera metalurga – jako autor traktatu o wytopie matali kolorowych. W Polsce pojawił się w 1778 i w latach 1781–1783 odbył podróże z księciem Stanisławem Poniatowskim, bratankiem króla Stanisława Augusta, na tereny jego ukraińskich posiadłości. Tu spotkał się z nieznanym wcześniej światem, który najwyraźniej go zafascynował. Efektem tych wojaży jest zbiór ponad 300 zachowanych do dziś rysunków z obszernymi opisami.
Müntz był pierwszym artystą w XVIII wieku, który przemierzając drogi Polski, Litwy, Polesia, Podola, Wołynia, i wreszcie Mołdawii, tak szeroko rejestrował życie codzienne i pracę ludzi, pejzaż tych ziem i zabytki architektury. Był pierwszym, który rysował Puszczę Białowieską – słynny „portret” żubrzycy, bagna pińskie, porohy na Dnieprze, wreszcie wioski, chutory i miasteczka, karczmy, pływające mosty, kurhany i studnie na stepie czy uprawy lnu i arbuzów. To niezwykły dokument tych czasów, który był doceniany przez potomnych. Już w latach sześćdziesiątych XIX w. Józef Ignacy Kraszewski zapowiadał wydanie jednego z albumów Podróży malowniczej po dawnej Polsce J.H. Müntza i planował sam wykonać do tego wydawnictwa ilustracje techniką akwafortową.
W rozbudowanym wstępie autorka opracowania zaprezentowała obszerny biogram artysty, ze szczególnym uwzględnieniem jego kilkuletniego pobytu w Polsce. Przedstawiła skomplikowaną historię wędrówki jego rysunków i notatek, z czasem zebranych w trzech albumach, charakteryzując jego twórczość rysunkową i pisarską. Nadto opatrzyła XVIII-wieczny tekst źródłowy naukowymi komentarzami.
Ze wspomnianych trzech albumów dwa są przechowywane w zbiorach Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie, a jeden – w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Trzeba zaznaczyć, że publikacja całego materiału nie byłaby możliwa, gdyby nie pozyskanie w 2017 r. skanów dwóch moskiewskich albumów przez prezesa Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, prof. Jerzego Malinowskiego, który patronował także tej publikacji. Rozwijająca się w ostatnich latach współpraca polskich i rosyjskich środowisk naukowych, których efektem jest książka przedstawiana Czytelnikom została przerwana przez barbarzyńską napaść Rosji na Ukrainę. Czas pokaże czy naukowcy będą mogli w przyszłości powrócić do wspólnych badań.
Ze względu na niebywałą naukową wartość historycznego źródła – rysunkowego i opisowego – Instytut Polonika zdecydował się na jego opublikowanie w rzadko spotykanej formule. Rękopis w języku francuskim został świetnie przetłumaczony na język polski przez Piotra Herbicha – albumy moskiewskie, i przez panią Henrykę Martyniuk – album warszawski, a następnie tekst polski przetłumaczono na język angielski i rosyjski. Tym trójjęzycznym tekstom towarzyszą faksymile rysunków i oryginalnych opisów – niebywałe źródło wiedzy o XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej. Mamy przekonanie, że to monumentalne wydawnictwo przyczyni się do pogłębiania badań nad dziejami Polski stanisławowskiej.
Publikacja była prezentowana w portalu Histmag.org.
W marcu 2023 r. jury XXX edycji Nagrody Przeglądu Wschodniego za rok 2022 przyznało dr Elżbiecie Budzińskiej nagrodę w kategorii „Edycja źródeł” za opracowanie edycji tomu Johann Heinrich Muntz: Podróże malownicze przez Polskę 1780-1784.