Upamiętnienie hetmana Stanisława Żółkiewskiego | Polonika

Pośród rozległych kołchozowych pól i sadów, opodal wsi Berezowka (mołdawska Berezovca, a dawniej nosiła nazwę Laszki), zaledwie kilka kilometrów od granicy północnej Mołdawii z Ukrainą na rzece Dniestr – stanowiącej na tym odcinku przez kilkaset lat granicę Królestwa Polskiego i Hospodarstwa Mołdawii – zachował się ciekawy, lecz rzadko odwiedzany zabytek. To obelisk upamiętniający miejsce bohaterskiej śmierci w 1620 r. hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Bezspornie był on jedną z najjaśniejszych postaci w naszym narodowym imaginarium. Gruntownie wykształcony, ceniony współpracownik królów Stefana Batorego i Zygmunta III, roztropny statysta zatroskany o dobro Rzeczypospolitej, wybitny strateg, zwycięzca spod Kłuszyna i zdobywca Moskwy, wreszcie sędziwy wódz, który w siedemdziesiątym trzecim roku życia świadomie położył głowę w starciu z turecką nawałą.

Upamiętnenie w terenie (fot. Szymon Tomsia)

Bitwa pod Cecorą

Niemal wszyscy pamiętamy ze szkoły, że hetman zginął w przegranej bitwie pod Cecorą. W rzeczywistości miejsce śmierci Żółkiewskiego dzieli od Cecory ponad 180 km. Do bitwy w zakolu rzeki Prut doszło 18 i 19 września 1620 r. Starcie pozostało nierozstrzygnięte, a dowodzący armią Rzeczypospolitej hetman zarządził odwrót. Po dwóch tygodniach poruszające się w obronnym szyku wojsko – stale, choć bezskutecznie, atakowane przez przeważające siły turecko-tatarskie – dotarło w pobliże granicznego Dniestru. W nocy z 6 na 7 października w przerzedzone szeregi wkradło się jednak rozprężenie, wybuchła panika, co wykorzystali Tatarzy, przystępując do gwałtownego i skutecznego ataku. Opuszczony przez większość oddziałów hetman Stanisław Żółkiewski poległ, walcząc z bronią w ręku. Jego głowę, zatkniętą na pikę, turecki wódz bejlerbej Iskender Pasza wysłał sułtanowi do Stambułu, a ten kazał ją zawiesić nad wejściem do swego pałacu.

Witold Piwnicki "Bitwa pod Cecorą"

W trakcie odwrotu znad Cecory Rzeczpospolita poniosła jedną z najdotkliwszych porażek w swojej historii; zapewne największą od czasów bitwy pod Warną i śmierci króla Władysława III. Rozmiar klęski był trudny do wyobrażenia. Zginął kanclerz i hetman wielki koronny (przyrównując do realiów współczesnych: premier i minister spraw zagranicznych oraz głównodowodzący sił zbrojnych); jego zastępca – hetman polny koronny Stanisław Koniecpolski – dostał się do tureckiej niewoli, armia koronna poszła w rozsypkę.

Źle przygotowana kampania mołdawska Stanisława Żółkiewskiego stanowiła prolog wojny polsko-tureckiej w latach 1620–1621. Militarnie państwo polsko-litewskie wzięło odwet niemal równo rok później, w trakcie zwycięsko zakończonej (pierwszej) bitwy pod Chocimiem (wrzesień-październik 1621 r.). Zawarty w jej następstwie pokój przywrócił również polityczne status quo.

Upamiętnienie śmierci hetmana Żółkiewskiego

Pierwotny monument upamiętniający heroiczną śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego został wzniesiony już w 1621 r. Pomnik ufundowała wdowa, Regina z Herburtów, a budowę nadzorował syn, Jan Żółkiewski (ranny podczas bitwy i wykupiony przez matkę z niewoli tureckiej razem ze zwłokami ojca za gigantyczną sumę 3 milionów złotych), pod osłoną chorągwi prywatnego wojska. Na monumencie, posadowionym na niewielkim kurhanie, kryjącym prochy poległych w bitwie, umieszczono tablicę ze złoconym napisem-cytatem z trzeciej księgi Ód Horacego: „Quam dulce et decorum est pro patria mori” (Jak słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę). Kształt pomnika znany jest z litografii Napoleona Ordy i przetrwał do 1868 r., gdy w poszukiwaniu skarbów mieszkaniec pobliskiej wsi zniszczył obelisk i rozkopał kurhan.

Odnowienie monumentu w obecnym kształcie to interesujący, a zarazem budujący rozdział z historii polskiej konserwacji zabytków. W latach 1908–1912, z inicjatywy Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika Hetmana Żółkiewskiego (powstałego jeszcze w 1903 r.) i Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości z Warszawy (założonego w 1906 r.) monument został odbudowany. We wrześniu 1908 r. prezes Komitetu hr. Tomasz Łubieński oraz architekt i konserwator zabytków Kazimierz Skórewicz przeprowadzili wizję lokalną pozostałości pomnika. Autorem projektu odbudowy, zrealizowanego zapewne w 1912 r., był właśnie Kazimierz Skórewicz.

Współczesny pomnik w Berezowce

Współczesny pomnik z piaskowca, stojący na kurhanie o średnicy 20 m i wysokości 2 m, ma formę graniastego obelisku (o wysokości 8,45 m), rozdzielonego gzymsem w 2/3 wysokości. Obelisk wieńczy kuty, stalowy krzyż (o wysokości 140 cm). W górnej części, po stronie frontowej (północnej), znajduje się tablica inskrypcyjna wykonana z labradorytu. Kuta, łacińska inskrypcja, w formie skonwencjonalizowanego tekstu (nieco odmiennego od pierwotnego), zawiera wezwanie do czytelnika, by na przykładzie hetmana uczył się prawdziwości horacjańskiej maksymy. Opiewa następnie Stanisława Żółkiewskiego jako zwycięskiego wodza i wzorowego obywatela Rzeczypospolitej, za którą oddał życie.

Upamiętnienie widok ogólny (fot. Szymon Tomsia)

Monument szczęśliwie przetrwał wyjątkowo burzliwy na tych terenach wiek XX. Z uwagi na pogarszający się z upływem czasu stan zabytku, w 2003 r. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” przeprowadziło ze środków Senatu RP kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie. W ich trakcie na obelisku zamocowano dwujęzyczną inskrypcję (w językach polskim i rumuńskim). 

Współczesna tablica z dwujęzycznym napisem (fot. Szymon Tomsia)

W 2020 roku, w 400-lecie śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego, polscy konserwatorzy zabytków przeprowadzili niezbędne prace przy obelisku w Berezowce. Projekt Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” został sfinansowany ze środków programu grantowego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.

Michał Michalski