Pałac Platerów w Krasławiu
Krasław należał dawniej do rodu Platerów. Na wzgórzu, które panuje nad miastem, założony został zespół pałacowo-parkowy. O jego bogactwie świadczą opisy w literaturze. Obecnie władze miasta przeprowadziły z funduszy europejskich częściową jego rewitalizację. Pałac natomiast jeszcze czeka na podjęcie prac konserwatorskich.
Krasław – miasto rodu Platerów
W Inflantach Polskich, czyli południowej części Inflant pozostałej przy Rzeczypospolitej na mocy pokoju w Oliwie kończącego potop szwedzki, znajduje się miasteczko Krasław położone nad Dźwiną. W roku 1729 jego właścicielem został dziedzic pobliskiej Indrycy, Jan Ludwik Broël-Plater, starosta dyneburski i wojewoda inflancki (ok. 1690‒1736). Był on jedną z wybitniejszych postaci swego rodu. Jego syn, Konstanty Ludwik (1722‒1788), po śmierci ojca odziedziczył główną rezydencję rodową.
Krasław, dawna biblioteka (pierwszy pałac), 2023, fot. D. Janiszewska
Dzięki inicjatywie właściciela miasto zaczęło rozkwitać jako ośrodek rzemiosła i przemysłu. Powstały nowe, murowane i drewniane domy, a według projektu Jana Walentego Dydersteina wybudowano ratusz; pracowały młyny, browar i apteka. W mieście osiedlili się rzemieślnicy sprowadzeni przez Platera z Warszawy i z Niemiec. Wedle słów wybitnego historyka Inflant, Gustawa Manteuffla: „wyrabiano tu kobierce rzadkiej piękności, aksamity, adamaszki, perkale, sukna najrozmaitsze, karty polskie, złoto malarskie, broń sieczną i palną, powozy, wyroby złotnicze i jubilerskie. Wszystko to sprzedawano naprzód na czterech niegdyś słynnych jarmarkach miejscowych, a później nawet wywożono tutejsze wyroby do innych województw Rzeczypospolitej i do Rosyi. Krasław wszakże co do przemysłu fabrycznego upadł całkowicie przy pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej Polskiej”.
Pałac w Krasławiu
W latach 1765‒1791, na wzgórzu panującym nad okolicą, powstawał zespół pałacowo-parkowy w Krasławiu, w skład którego wchodził również wolnostojący gmach pierwszego pałacu zamienionego po wzniesieniu głównej siedziby na bibliotekę i młyn wodny. Pałac zaprojektował lombardzki architekt, Antonio Paracca (1722‒ok. 1780/1790). Główna rezydencja, położona na szczycie wzgórza, nakryta jest rzadkim na obszarze współczesnej Łotwy dachem mansardowym. Budowlę ukończono, gdy właścicielem Krasławia był August Hiacynt Plater (1745–1803). W 1824 r. pałac odnowiono, nadając mu rys architektury klasycystycznej.
Krasław, pałac Platerów, fasada, 2023, fot. D. Janiszewska
Gustaw Manteuffel w 1901 r. wspominał, iż pałacowe „wnętrze odznacza się wytwornym urządzeniem i kilku cennymi dziełami sztuki, w ich liczbie znajduje się jedyne historyczne malowidło znanego powszechnie portrecisty Bacciarellego. Przedstawia ono króla Jana III pod Wiedniem w r. 1683, a wykonane zostało dla podkanclerzego Kazimierza Konstantego Platera wskutek dyskusji artystycznej, wszczętej na jednym ze słynnych obiadów czwartkowych u króla Stanisława Augusta, któremu Kazimierz Konstanty Plater towarzyszył w podróży do Kaniowa w r. 1789”.
Park przy pałacu w Krasławiu
Z obszernego parku, który zdobiły „zielone, wybornie utrzymane murawy, wiekowe drzewa, rzadkie egzotyczne krzewy i kwiaty, a nawet sztuczna pieczara, przedstawiająca na zewnątrz średniowieczną ruinę” (G. Manteuffel), zstępującego w dolinę rzeki Krasławki, uchodzącej do Dźwiny, pozostały ślady starodrzewu i owa wspomniana przez Manteuffla grota (a właściwie sztuczna ruina). W dawnej oficynie ulokowało się tutejsze muzeum regionalne (Krāslavas vēstures un mākslas muzejs; ze stałą ekspozycją „Krāslava un Plāteri” – „Krasław i Platerowie”).W dawnych stajniach powstał dom rzemiosł, a w domku ogrodnika – informacja turystyczna. Ekspozycja muzealna poświęcona Platerom zawiera kilka zaledwie oryginalnych pamiątek związanych z rodziną i pałacem.
Krasław, fragment parku pałacowego ze sztuczną grotą, 2023, fot. D. Janiszewska
W wydanych w Londynie wspomnieniach pt. „Krasław” ks. Leon Broël-Plater (po drugiej wojnie światowej rektor Polskiej Misji Katolickiej w Nowej Zelandii) pisał: „najciekawszy może widok jest ten, który roztacza się przed podróżnym, gdy przybywając z Kurlandii staje nad brzegiem Dźwiny, czekając na prom, by się na tamten brzeg przeprawić. Może on cały Krasław okiem ogarnąć. Na lewo widzi Górę Teatralną, na szczycie której rysują się stare mury dawnego teatru. Bliżej głęboki parów i znów niższa nieco góra z wysokimi drzewami parku, wśród których widnieje środkowa nadbudowa pałacu. Góra pałacowa opada dość stromo ku rzeczce Krasławce, przechodząc w szeroką dolinę zasadzoną lipami, między którymi bieleją mury biblioteki. Po drugiej stronie rzeczki wznosi się trzecie, niższe jeszcze wzgórze, na nim panuje kościół z dwóch stron klasztorem otoczony. A dalej na prawym końcu panoramy leży dolina kryjąca miasteczko za zasłoną drzew”.
Ostatnia dziedziczka Krasławia
Dziedziczka krasławskiej fortuny, Maria z Platerów Platerowa i jej małżonek Gustaw byli ostatnimi właścicielami pałacu. Było to – jak pisał Leon Plater – małżeństwo skojarzone zgodnie z życzeniem opiekuna Marii, nestora rodu Eugeniusza Platera, który chciał, żeby Krasław pozostał przy nazwisku.
Maria urodziła się w roku 1862, była córką Edwarda i Stefanii Morykonianki, a wnuczką Adama i Ludwiki z Grabowskich. Była jedyną dziedziczką rodowego majątku. Jej mąż, a jednocześnie kuzyn – Gustaw Plater, urodzony w 1849 r., z gałęzi na Kurklach, syn Krzysztofa i Elżbiety Cissowskiej, z wykształcenia był inżynierem.
W ich posiadaniu znajdowała się tak zwana „Kronika Krasławska” i inne dokumenty rodowe. W roku 1916, przed inwazją niemiecką, cenniejsze zbiory i pamiątki zostały dla bezpieczeństwa wysłane z Krasławia do Petersburga, gdzie w 1917 r. przepadły. Warto nadmienić, że biblioteka w Krasławiu zawierała około 30 tysięcy woluminów, bogate archiwum rodzinne (z korespondencją sięgającą XVII w.) i duży zbiór rycin. W latach 1917‒1919, po rewolucji październikowej, pałac i biblioteka zostały splądrowane i zdewastowane. Po 1920 r. ocalałe resztki woluminów z bogatej niegdyś platerowskiej książnicy przeniesiono do biblioteki w Rzeżycy (Rēzekne).
Po pierwszej wojnie światowej i reformie rolnej na Łotwie Maria i Gustaw Platerowie ostatecznie opuścili Krasław. Po śmierci męża (zmarł w 1923 r., spoczął na cmentarzu św. Michała w Rydze) Maria Platerowa wyjechała do Hiszpanii. Zmarła w Madrycie w 1947 r. Grób Gustawa Platera w Rydze zachował się i został odrestaurowany w 2022 r. staraniem Instytutu Polonika.
Pałac Platerów w Krasławiu współcześnie
W 1923 r. w znacjonalizowanym pałacu otwarto krasławskie gimnazjum. W 1944 r. szkoła została przemianowana na średnią szkołę zawodową, a w starych stajniach folwarcznych utworzono warsztaty. W 1972 r. szkołę przeniesiono z budynku pałacowego do gmachu przy ul. Raina 25.
Pałac opustoszał i zaczęła się jego stopniowa degradacja. Pewne prace przeprowadzono w 1984 r., m.in. wymieniono dach nad budynkiem. W ostatnich latach władze miejskie Krasławia pozyskały m.in. fundusze europejskie na rewitalizację zespołu pałacowo-parkowego i budynek został wzmocniony, otynkowany, zabezpieczono też otwory okienne. W 1984 r. wewnątrz pałacu odkryte zostały pozostałości XVIII-wiecznych malowideł zapewne autorstwa Filippo Castaldiego (1730‒1814). Obecnie nie ma jednak wstępu do środka i na razie nie podjęto prac konserwatorskich.
Dorota Janiszewska-Jakubiak
