Kamienica Królewska we Lwowie (XIX i XX w.) Polonika

Rodzina Ponińskich i zmiany w Kamienicy Królewskiej

Krótko po śmierci Józefa Rzewuskiego w 1816 r. we Lwowie ruchomości zostały przewiezione do Warszawy, a hrabia Aleksander Franciszek Chodkiewicz (1776‒1838) sprzedał kamienicę księżnej Helenie z Górskich Ponińskiej (1791–1853), żonie Karola Henryka (1789‒1830). Ponińska, literatka i działaczka społeczna, w swoim lwowskim domu przebywała okazjonalnie i korzystała z siedziby przede wszystkim w celach reprezentacyjnych i towarzyskich. Tradycyjnie przez cały XIX w. na parterze kamienicy funkcjonowały sklepy i składy kupieckie, wynajmowała również pokoje lokatorom.

Krótko po zakupie domu przez Ponińską, magistrat miasta Lwowa wydał w 1820 r. nakaz usunięcia grożących zawaleniem kamiennych galerii w dziedzińcu, jednocześnie zgodził się na wybudowanie w tym miejscu oficyny. Po drugiej stronie dziedzińca powstały stajnia i wozownia.

Począwszy od połowy lat dwudziestych XIX w. Ponińscy regularnie przeprowadzali reperacje i remonty nieruchomości. Od 1826 r. Antoni Bauman (1809‒ok. 1895), syn architekta i sztukatora Fryderyka, wykonywał dekoracje sztukatorskie na piecach w reprezentacyjnych pokojach I piętra. Księżna Ponińska, która zwracała szczególną uwagę na zachowanie sztukaterii w salach piano nobile, często wydawała dokładne dyspozycje odnośnie materiału czy kolorystyki wnętrz. W 1831 r. z jej polecenia mozaikarz Jan Ziółkowski założył stiuki na ścianach salonu mozaikowego. W latach 1832‒1834 naprawiono mur attyki na fasadzie, przebudowano dachy i pokryto je gontem. W 1836 r. nad budynkiem frontowym wykonano całkowicie nowy dach według projektu przysłanego z Wiednia. Wybrukowano wówczas na nowo obydwie sienie i dziedziniec. W 1850 r. miał miejsce kolejny remont domu, przygotowany przez Josepha Engela (1819‒1888), architekta i budowniczego miejskiego. Prace objęły m.in. odnowienie sieni, schodów, wnętrz reprezentacyjnych i mieszkalnych. Przeszklona galeria na pierwszym piętrze od dziedzińca powstała najprawdopodobniej w 1851 r.

Księżna, która zmarła we Lwowie w 1853 r., zapisała kamienicę lwowską wraz z wyposażeniem swojemu synowi Kalikstowi (1824‒1902). Latem 1864 r. właściciel kamienicy przeprowadził bez zezwolenia restaurację fasady, podczas której ociosano boniowanie i pomalowano część elewacji czarną farbą. Dopiero w 1874 r. wykonano nakaz pokrycia dachów materiałem ogniotrwałym z blachy cynkowej. Z okazji uroczystości jubileuszowych dwóchsetlecia odsieczy wiedeńskiej, we wrześniu 1883 r., odsłonięto na fasadzie kamienicy tablicę z napisem Tu mieszkał król Jan III Sobieski, a książę udostępnił reprezentacyjne wnętrza zwiedzającym.

Powstanie Muzeum Narodowego im. króla Jana III we Lwowie

Kalikst Poniński zmarł bezpotomnie w 1902 r., a jego majątek przeszedł na własność rodziny Lubomirskich jako najbliższych krewnych. W 1908 r. gmina miasta Lwowa zakupiła od spadkobierców kamienicę bez wyposażenia i przejęła budynek w administrowanie. Rada Miasta uchwałą z sierpnia 1908 r. przeznaczyła dom na cele Muzeum Narodowego im. króla Jana III.

Zakupiona kamienica była zaniedbana i długi czas nieremontowana. Do momentu otwarcia muzeum, które odbyło się 12 września 1908 r., wykonano tylko prace porządkowe i drobne naprawy. Zgromadzone do tego czasu zbiory umieszczono w salach I i II piętra budynku frontowego. Środkowa sala pierwszego piętra, zwana Tronową, poświęcona była wyłącznie pamięci króla Jana III.

Prace konserwatorskie dawnej Kamienicy Królewskiej

Prace konserwatorskie w budynku rozłożone były w czasie i finansowane ze środków miasta i subwencji galicyjskiego Sejmu Krajowego. Remont rozpoczęto od pomieszczeń parteru, w których odsłonięto sklepienia gotyckie i renesansowe. W latach 1911‒1912 trwały prace przy elewacji frontowej, odnowiono wówczas portal bramy wejściowej i odtworzono cokół. Wejścia do sklepów zamieniono na okratowane otwory okienne i wyrównano boniowanie na całej elewacji. Naprawiony został mur attyki, rzeźby zaś oczyszczono i uzupełniono brakujące atrybuty. W dalszej kolejności wyremontowano sień, dach i piwnice. Do końca 1913 r. w domu tylnym na pierwszym piętrze przywrócono pierwotny kształt komnaty z renesansowym stropem i zrekonstruowano malowany fryz, odnowiono klatkę schodową, odkryto też zamurowane schody prowadzące na drugie piętro. W 1917 r. ukończono pierwszy etap prac restauracyjnych kamienicy.

Kamienica Królewska i dwa lwowskie muzea

W 1912 r. ekspozycja muzealna została powiększona o kolejne sale, w tym zlokalizowane w oficynie południowej. W 1920 r. wobec zagrażającej miastu inwazji bolszewickiej część zbiorów została ewakuowana do Krakowa. Po powrocie muzealiów do Lwowa, w lipcu 1921 r., przystąpiono do urządzania ekspozycji otwartej ponownie we wrześniu tego roku z okazji I Targów Wschodnich. W budynku mieściły się wówczas dwie instytucje: Muzeum Narodowe im. Jana III i Muzeum Historyczne Miasta Lwowa.

Prace przy rekonstrukcji krużganków arkadowych na dziedzińcu prowadzone były w latach 1926‒1931. W 1927 r. ukończono restaurację krużganków od ul. Blacharskiej (ob. Fedorowycza). Trzy lata później Urząd Konserwatorski wydał pozwolenie na wyburzenie XIX-wiecznej oficyny południowej i rekonstrukcję krużganków stojących wcześniej w jej miejscu. Prace pod kierunkiem znanego lwowskiego architekta, Wawrzyńca Dayczaka (1882‒1968) polegały na wykonaniu nowej konstrukcji żelbetowych sklepień wspartych na kamiennych kolumnach. Z lokalnych materiałów powstały arkady, gzymsy, posadzki i balustrady. Kolejnym etapem prac było uporządkowanie dziedzińca, na którym w odbudowanych galeriach umieszczono elementy architektoniczne pochodzące z rozebranych kamienic lwowskich oraz zabytkowe działa. Ostatnie naprawy w kamienicy przed wybuchem drugiej wojny światowej miały miejsce w 1937 r. w związku z odbywającym się wówczas ogólnopolskim zjazdem muzeologów.

Podsumowanie

Dzięki inicjatywie historyka i archiwisty Aleksandra Czołowskiego (1865–1944) i zaangażowaniu wiceprezydenta Lwowa Tadeusza Rutowskiego (1852–1919) dawna kupiecka, a potem szlachecka kamienica na początku XX w. została zaadaptowana na siedzibę jednego z najważniejszych lwowskich muzeów i pełni tę funkcję do dnia dzisiejszego. Obecnie wnętrza Kamienicy Królewskiej w dużej mierze odzwierciedlają wygląd dziewiętnastowiecznego domu, a architektura budynku zachowuje również elementy stylowe wcześniejszych epok.

Michał Witkowski