Cmentarz Obrońców Lwowa, to wyodrębniona część cmentarza Łyczakowskiego Polonika

Obrona Lwowa – upamiętnienie poległych Polaków

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie – jedna z największych polskich nekropolii narodowych – w latach międzywojennych doczekał się rozbudowy. Na południowych stokach wzgórza Łyczakowskiego została wydzielona specjalna kwatera, w której spoczęli polscy żołnierze polegli w boju o miasto z Ukraińcami w latach 1918–1919.

W walkach tych uczestniczyła polska młodzież, większość bowiem dorosłych mężczyzn znajdowała się w tym czasie w wojsku lub obozach jenieckich. Spośród ponad 400 poległych 120 było uczniami, a 76 – studentami. Tych najmłodszych obrońców miasta nazwano Orlętami Lwowskimi. Po ustaleniu wschodnich granic Rzeczypospolitej i utrwaleniu polskiej władzy w „zawsze wiernym” mieście zapadły decyzje o budowie cmentarza-panteonu obrońców Lwowa. Zorganizowano konkurs na projekt cmentarza Obrońców Lwowa, którego zwycięzcą został Rudolf Indruch (1892–1927), czesko-słowacki student Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej, uczestnik walk o Lwów po stronie polskiej.

Wyjątkowy projekt – niepowtarzalny układ cmentarza Orląt

Indruch wykorzystał specyficzne właściwości nierównego terenu, projektując tarasowy układ całości. Dominującym elementem była kaplica Obrońców Lwowa wybudowana w najwyższym punkcie cmentarza. W jej wnętrzu został umieszczony ołtarz z figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus autorstwa rzeźbiarki Luny Drexlerówny (1882‒1933), siostry słynnego lwowskiego urbanisty Ignacego Drexlera. Nieco niżej, przed kaplicą, zaplanowano tzw. katakumby, w widoku frontalnym ujmujące kaplicę po obu stronach. Składają się one z ośmiu krypt, w których spoczęli szczególnie zasłużeni ludzie wybrani przez specjalną komisję.

Pomnik Chwały, ok. 1935 r., pocztówka, fot. nieznany

Pomiędzy nimi, na linii kaplicy, umieszczono studnię z basenem. Przed katakumbami stanął monumentalny Pomnik Chwały składający się z centralnego łuku-bramy, dwóch bocznych pylonów oraz łączących je kolumnowych skrzydeł. Na pylonach znalazły się nazwy miejsc walk o Lwów. Cały ten zespół otoczono grobami podzielonymi na kwatery zaprojektowane na rzucie wachlarza.

Całość założenia została rozwiązana w układzie osiowym, podkreślonym schodami, tarasowo wznoszącymi się ku kaplicy. Do interesujących elementów cmentarza Orląt należą: pomnik Francuzów i pomnik lotników amerykańskich, flankujące symetrycznie katakumby. Pomnik lotników amerykańskich ma formę anioła-lotnika na tle piramidy, pomnik Francuzów – francuskiego piechura wspartego na karabinie.

Budowa i pochówki na cmentarzu Obrońców Lwowa

Prace budowlane rozpoczęto w 1922 r. (26 maja poświęcono kamień węgielny pod budowę kaplicy). Budowa trwała kilkanaście lat, m.in. ze względu na problemy techniczne związane z niestabilnością gruntu. Oficjalna ceremonia otwarcia odbyła się 26 maja 1938 r., wziął w niej udział m.in. marszałek Edward Rydz-Śmigły. Niestety, otwarcia nie doczekał projektant cmentarza – w 1927 r. zmarł na gruźlicę. Obrońców, którzy zmarli w latach międzywojennych, grzebano w wyodrębnionej części cmentarza. Ostatnim pochowanym tu obrońcą był Władysław Preisner. Jego pogrzeb odbył się 9 sierpnia 1939 r.

Architektura sepulkralna – najwybitniejszy polski przykład okresu międzywojnia

Na te groby powinni z daleka przychodzić pielgrzymi, by się uczyć miłości do Ojczyzny. Powinni tu przychodzić ludzie małej wiary, aby się napełnić wiarą niezłomną, ludzie miałkiego ducha, aby się nadyszyć bohaterstwa. A że tu leżą uczniowie w mundurach, przeto ten cmentarz jest jak szkoła, najdziwniejsza szkoła, w której dzieci jasnowłose i błękitnookie nauczają siwych o tym, że ze śmierci ofiarnej najbujniejsze wyrasta życie – pisał Kornel Makuszyński.

Fragment Pomnika Chwały, ok. 1930 r., pocztówka, fot. nieznany

Cmentarz Orląt Lwowskich to bez wątpienia najwybitniejszy przykład polskiej architektury sepulkralnej lat międzywojennych. Posiada wyraźne cechy modernizmu w redakcji monumentalnej, w szczególny sposób zorientowanej na wątki antyczne (architektura starożytnego Rzymu). O inspiracji wzorami antycznymi świadczy zwłaszcza forma bramy Pomnika Chwały – została rozwiązana jak łuk triumfalny o uproszczonych, blokowych kształtach, z łacińskim napisem Mortui sunt ut liberi vivamus („Polegli, byśmy mogli żyć wolni”). Przed łukiem stanęły dwa kamienne lwy, trzymające tarcze. Wpływy rzymskie są także wyraźne w architekturze kaplicy, zaprojektowanej jako antyczny tolos (świątynia na rzucie koła, otoczona kolumnami). W tym przypadku można też domyślać się inspiracji renesansowym rzymskim Tempietto, projektowanym przez Donata Bramantego. Całości dopełniła surowa, arkadowa architektura katakumb. W niszach pomiędzy łukami arkad umieszczono posągi aniołów z Krzyżami Virtuti Militari.

Losy powojenne cmentarza Orląt

W latach powojennych cmentarz Orląt uległ ogromnej degradacji. Ze względów politycznych był profanowany i poddawany stopniowemu unicestwianiu, a oddawanie czci poległym było zabronione. Do największych zniszczeń doprowadziła celowa akcja dewastacyjna władz sowieckich w 1971 r. przeprowadzona przy użyciu czołgów i buldożerów. Przez część nekropolii wytyczono ulicę. Akcja ta miała na celu likwidację jednego z największych pomników „burżuazyjnej Polski”.

Cmentarz Orląt – katakumby, widok współczesny, fot. Michał Pszczółkowski

Dopiero po 1989 r. lwowskie campo santo doczekało się odbudowy i rekonstrukcji, choć – w efekcie trudnych uzgodnień ze stroną ukraińską – odbiegającej od pierwotnego wyglądu, m.in. zrezygnowano z odbudowy toskańskich kolumn Pomnika Chwały. Uroczystego otwarcia odbudowanego cmentarza dokonano 24 czerwca 2005 r.

Michał Pszczółkowski