Budynek Ambasady RP w Sofii | Instytut Polonika

W odrodzonej Polsce rodzima sztuka stała się istotnym elementem kreowania polityki zagranicznej. Wszystko dzięki niewątpliwemu sukcesowi, który Polska odniosła na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 r. Rok później przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych powstało Towarzystwo Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych. Jego najważniejszym dorobkiem było organizowanie wystaw polskiego malarstwa, grafiki i sztuki użytkowej w miastach Europy i USA. Choć w Bułgarii taka wystawa nigdy nie doszła do skutku, polska sztuka i rzemiosło miały okazję zaistnieć tam przy okazji budowy gmachu własnego poselstwa. 

Konkurs architektoniczny

Dla architekta Bohdana Pniewskiego (1897-1965) projekt poselstwa polskiego w Sofii był pierwszym wygranym konkursem architektonicznym. Jego wynik ogłoszono 30 sierpnia 1928 r., przyznając trzy równorzędne nagrody. Obok Pniewskiego uhonorowano także projekty Stanisława Ginwiłła-Piotrowskiego oraz zespołu: Jan Graefe, Stanisław Płoski i Juliusz Żórawski.

Konkurs nie przewidywał określonego wzorca siedziby polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego. Pod koniec lat 20. większość takich placówek mieściła się w starszych (wynajmowanych) budynkach, a te nieliczne dopiero powstające odwoływały się np. do stylu dworkowego jak np. Ambasada RP w Ankarze. Tymczasem do polskiej architektury na dobre wkroczyła już awangarda i to jej elementy postanowił wykorzystać Pniewski w swoim projekcie.

Wmurowanie kamienia węgielnego pod gmach poselstwa RP w Bułgarii (fot. NAC)

Pierwotnie architekt zaproponował zespół kubicznych, uproszczonych budynków zorganizowanych wokół zamkniętego dziedzińca. Przyjął podział na trzy przestrzenie o różnym przeznaczeniu: podwórze biurowo-gospodarcze, reprezentacyjny dziedziniec i ogród posła. Całość wykazywała inspiracje architekturą historycznych włoskich willi. W projekcie nie zabrakło również wyeksponowania elementów wskazujących na reprezentacyjną funkcję budynku: monumentalnych, zewnętrznych schodów oraz wspartych na kwadratowych filarach podcieni w elewacji ogrodowej i na dziedzińcu.

Budowa i pierwsze lata funkcjonowania

Umowę z architektem podpisano 26 lutego 1930 r. Przez kilka następnych lat dopracowywał on kolejne wersje projektu, stopniowo redukując odwołania do architektury śródziemnomorskiej na rzecz elementów awangardowych. W wyniku przeróbek powstał budynek znacznie różniący się od wyłonionego w konkursie. Pniewski zredukował część pomieszczeń, a całość założenia oparł na rzucie litery L. Zamiast pierwotnie projektowanych kolumnad, reprezentacyjnych schodów i podcieni zaproponował wstęgowe okna, stylizację streamline – widoczną w zaokrąglonym narożniku budynku oraz luksusową kamienną okładzinę.

Położenie kamienia węgielnego pod budowę poselstwa nastąpiło po czerwcu 1930 r., na co wskazuje data mianowania, widocznego na zdjęciach z uroczystości, posła Adama Tarnowskiego. Brak za to dokumentów archiwalnych mówiących o przebiegu budowy i jej zakończeniu. Zapewne stało się to około roku 1938, gdyż – zgodnie z warunkiem darowizny władz bułgarskich – realizacja budynku musiała nastąpić do 10 lat od przekazania działki.

Ambasada RP w Sofii (fot. dzięki uprzejmości Ambasady RP w Sofii)

Poselstwo RP w Sofii kontynuowało działalność po 1939 r., reprezentując rząd polski na emigracji. Zerwanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło w marcu 1941 r. po oficjalnym przyłączeniu się Bułgarii do paktu trójstronnego jako sojusznik hitlerowskich Niemiec. Ponowne wznowienie stosunków na szczeblu poselstw miało miejsce w lipcu 1945 r., a w 1948 r. podniesiono je do rangi ambasad.

Wyposażenie zagranicznych placówek

Rozpatrując rolę rodzimej sztuki w realizowaniu funkcji reprezentacyjnej zagranicznych placówek, należy wspomnieć jeszcze o ich wyposażeniu. Również pod tym względem poselstwo w Sofii wyróżniało się na tle innych. Podczas gdy te w wynajmowanych pomieszczeniach najczęściej posiadały już bogate historyczne umeblowanie, uzupełniane jedynie o elementy sztuki dawnej,  w bułgarskiej placówce można było sięgnąć po wzory uchodzące za współczesne. Na zapotrzebowanie Ministerstwa Spraw Zagranicznych odpowiedzieli czołowi polscy artyści, prezentując swoje projekty w 1929 r. w salonie wystawowym fabryki mebli Szczerbińskiego w Warszawie. Udział w wystawie wzięli m.in. Karol Tichy, Karol Stryjeński i Wojciech Jastrzębowski. Zestaw mebli do jadalni projektu tego ostatniego trafił właśnie do gmachu poselstwa w Sofii. Jastrzębowski prawdopodobnie był również autorem kompletu mebli w stylu art déco przeznaczonych dla placówki w Ankarze.

Ambasada RP w Sofii (fot. Wikimedia Commons)

Wyposażenie placówek dopełniały odpowiednie obrazy, grafiki i tkaniny dekoracyjne. Artystką szczególnie cenioną przez ministerstwo była Zofia Stryjeńska. Dla poselstwa w Sofii stworzyła ona dwa obrazy z serii Żywioły – Ogień i Woda (obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie).

Architekt willi i gmachów publicznych

Obok tematu luksusowej willi drugim kluczowym wątkiem w twórczości Bohdana Pniewskiego był gmach publiczny. Można powiedzieć, że zadanie realizacji poselstwa RP w Sofii łączy w sobie te dwa elementy, jednak to nie dzięki niemu Pniewski zapisał się w historii architektury.

Wykształconemu na Politechnice Warszawskiej architektowi sławę przyniósł projekt Świątyni Opatrzności Bożej, który po pierwszym konkursie w 1931 r. został wybrany do realizacji. Następnym ważnym zadaniem w jego karierze była przebudowa  Pałacu Brühla w Warszawie na potrzeby centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Do sukcesów Pniewskiego należą niewątpliwe wygrane konkursy na prestiżowe zlecenia ze strony państwa i kościoła. Niestety część z nich nie doczekała się realizacji (np. Bazylika Morska w Gdyni, aranżacja placu Piłsudskiego czy Dzielnica Marszałka Piłsudskiego). Udało się natomiast zrealizować monumentalny gmach Sądów Grodzkich na Lesznie (obecnie al. Solidarności) czy kompleks budynków Ministerstwa Komunikacji. Za wizytówkę architekta można natomiast uznać jego własny dom zaprojektowany w 1936 r. przy alei Na Skarpie w Warszawie (obecnie Muzeum Ziemi PAN).