Męczeństwo św. Bartłomieja – obraz Tadeusza Kuntzego | Polonika

Tadeusz Kuntze – krótki biogram

Artysta urodził się w Zielonej Górze, na Śląsku znajdującym się ówcześnie w granicach monarchii habsburskiej. W latach 1747‒1756 kształcił się w Rzymie na koszt biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego, co najmniej od 1753 r. malując zamawiane przez niego obrazy. W 1756 lub 1757 r. przybył do Krakowa, gdzie realizował kolejne zlecenia swego mecenasa. Po jego śmierci, w 1759 r. wrócił do Italii. Choć nigdy więcej nie odwiedził Rzeczypospolitej, nadal tworzył dzieła do polskich kościołów, m.in. do katedry w Łucku (współcześnie na Ukrainie), gdzie do dzisiaj w ołtarzach transeptowych można podziwiać jego dwa monumentalne płótna: „Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny” i „Siedmiu Archaniołów”.

Tadeusz Kuntze i jego działalność we Włoszech

Od początku lat sześćdziesiątych XVIII w. Tadeusz Kuntze pozostawał na usługach włoskich augustianów. Przy kilku prowadzonych przez zakon przedsięwzięciach artystycznych, m.in. w Bracciano i Soriano nel Cimino, współpracował z architektem Nicolą Fagiolim, który przed 1764 r. podjął się zadania rozbudowy seminarium biskupiego w Veroli. Uważa się, że to dzięki rekomendacji Fagiolego malarz pozyskał możnych zleceniodawców z tego oddalonego o 100 km na południowy wschód od Rzymu urokliwego miasteczka. Należał do nich Nicola Nocchiaroli, dyplomata i doradca cesarzowej Marii Teresy. Razem z bratem Giovannim Battistą, protonotariuszem apostolskim (infułatem) objęli w 1734 r. patronat nad kaplicą św. Bartłomieja. Została ona wzniesiona w 1690 r. przy lewej nawie bocznej katedry w Veroli.

Kaplica św. Bartłomieja w katedrze w Veroli i jej wyposażenie

W 1765 r. Nicola Nocchiaroli powziął zamiar uczynienia z niej mauzoleum rodowego, zamówił więc projekt jej przebudowy u Domenica Schiery, wziętego architekta działającego w Lacjum. Po rychłej śmierci Nicoli Nocchiaroliego nad ukończeniem prac czuwała jego córka Francesca wraz z mężem Evangelistą Tortim.

Kaplica, przykryta spłaszczoną kopułą opartą na pendentywach, otrzymała elegancką dekorację sztukatorską, której autorem był Pietro Giacomo De Marchi. Na bocznych ścianach widnieją tablice epitafijne Nicoli i Giovanniego Battisty Nocchiarolich, zwieńczone ich owalnymi, reliefowymi portretami.

Tadeusz Kuntze, Męczeństwo św. Bartłomieja, katedra w Veroli, fot. M. Sobczyńska-Szczepańska

W ołtarzu umieszczono obraz przedstawiający scenę męczeństwa jej patrona. Płótno nie jest sygnowane, ale nie ma wątpliwości co do tego, że jego autorem jest Tadeusz Kuntze. Potwierdzają to dwa dokumenty z archiwum rodu Nocchiarolich, przechowywanego w Biblioteca Giovardiana w Veroli. Pierwszy z nich to list malarza skierowany do kardynała Carla Rezzonica, pełniącego funkcję kamerlinga czyli administratora majątku Stolicy Apostolskiej. Do jego kompetencji należało – za pośrednictwem mianowanych przez niego komisarza starożytności i sztuk pięknych (commisario alle antichità e belle arti) oraz podległych mu urzędników (assessori) – rozpatrywanie wniosków o zgodę na wywóz z Rzymu dzieł sztuki oraz szacowanie ich ceny rynkowej, na podstawie której określano wysokość podatku, jaki musiał uiścić wnioskodawca.

Kuntze zwrócił się do kardynała o zgodę na wywóz obrazu „Męczeństwo św. Bartłomieja” o wymiarach około 11 i pół na 6 i pół piędzi, przeznaczonego do katedry w Veroli. Na pismo została naniesiona urzędowa adnotacja z 22 listopada 1767 r., z której wynika, iż assessore Stefano Pozzi obejrzał obraz, potwierdził autorstwo Kuntzego i oszacował jego wartość na 60 skudów. Drugi ze wzmiankowanych dokumentów, to pokwitowanie z datą 20 grudnia 1767 r. na sumę 50 skudów, wypłaconą Kuntzemu przez Francescę Nocchiaroli. Oznaczałoby to, że musiał uiścić podatek od kwoty wyższej niż otrzymane wynagrodzenie. Obydwa dokumenty, należące do nielicznych znanych autografów malarza, poświadczają, że posługiwał się zitalianizowaną formą swego imienia i nazwiska: Taddeo Cunze.

„Męczeństwo św. Bartłomieja” wg Tadeusza Kuntzego

Obraz z katedry w Veroli przedstawia jedną z najdrastyczniejszych scen męczeństwa w ikonografii chrześcijańskiej. Według tradycji św. Bartłomiej, uczeń Jezusa, ewangelizator Armenii, za nawrócenie na chrześcijaństwo króla tej krainy został skazany przez jego brata na odarcie żywcem ze skóry i ukrzyżowanie głową w dół. Kuntze ukazał początek kaźni.

Apostoł jest rozciągnięty na belce opartej ukośnie o pień drzewa, do którego zostały przywiązane jego podniesione ręce. Dwaj oprawcy krępują mu nogi, trzeci – rozcina nożem skórę wzdłuż prawego przedramienia. Skoncentrowani na wykonywanych czynnościach nie dostrzegają widniejącej w górnej części obrazu, na tle niebios, Marii z Dzieciątkiem w ramionach, trzymających koronę nad głową świętego. Ten wpatruje się w boskie postacie z uwielbieniem, niepomny na zadawany mu ból.

Ciało św. Bartłomieja wyznacza ukośną linię dynamizującą kompozycję. Półnagi, w białej opasce na biodrach jaśnieje na tle katów o śniadej skórze i ciemnym odzieniu. Porzucone w nieładzie ciemnobrunatna szata i otwarta księga, ukazane w dolnej części kompozycji, przyczyniają się do zwiększenia iluzji głębi przestrzeni. Niebo nad sceną męczeństwa zasnute jest ołowianymi chmurami. Jedynie w lewej górnej części obrazu przebija nadnaturalne światło rozjaśniające postać Marii w rozbielonej różowej sukni i błękitnym płaszczu.

Inne dzieła Tadeusza Kuntzego w Veroli

Oprócz „Męczeństwa św. Bartłomieja” w katedrze w Veroli znajdował się jeszcze jeden obraz ołtarzowy Tadeusza Kuntzego: „Święty Jan Chrzciciel z uczniami”, który został skradziony w 1989 r. i pocięty na części.

Tadeusz Kuntze, „Święty Jan Chrzciciel z uczniami”, beniculturali.it, CC BY 4.0

Do Veroli wróciła górna, półkolista część płótna z puttami anielskimi, odnaleziona w posiadłości pewnego mafiosa, obecnie przechowywana w katedralnej zakrystii. Niestety, nie wiadomo, kto był fundatorem tego dzieła, ani kiedy dokładnie powstało. Podczas prac konserwatorskich, przeprowadzonych w 1961 r., odkryto sygnaturę „T. Kuntze”. W taki sam sposób artysta podpisał szkic do obrazu, który należy obecnie do prywatnego kolekcjonera.

Mirosława Sobczyńska-Szczepańska