Nagrobek Ignacego Domeyki na Cementerio General w Santiago w Chile Polonika

W początkowym etapie biografii Ignacego Domeyki (1802‒1889) dominują elementy wspólne dla przedstawicieli pierwszego pokolenia „urodzonego w niewoli, okutego w powiciu”. Potomek zamożnego ziemiańskiego domu z Nowogródczyzny, współorganizator i aktywny uczestnik tajnych, patriotycznych stowarzyszeń samokształceniowych studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego – filomatów i filaretów. W trakcie śledztwa więziony wraz z innymi w klasztorze bazylianów, sądzony w procesie unieśmiertelnionym w Dziadach (jako Żegota), dramacie autorstwa przyjaciela, Adama Mickiewicza. Zaradny gospodarz, modernizujący odziedziczony majątek. Powstaniec listopadowy, a w konsekwencji – emigrant polityczny w Saksonii i we Francji (1832‒1837). Od dzieciństwa żywe zainteresowania przyrodoznawcze skłoniły go do podjęcia studiów w Paryżu na prestiżowej wyższej uczelni górniczej (École des mines).

Wyjazd I. Domeyki do Chile

Punktem zwrotnym w życiu Ignacego Domeyki okazało się przyjęcie w 1837 r. propozycji objęcia stanowiska wykładowcy chemii, mineralogii i metalurgii w szkole górniczej w Coquimbo w północnym Chile. Dotarł tutaj w czerwcu 1838 r. po czteromiesięcznej podróży, której ostatni etap odbył konno z Buenos Aires, poprzez Andy. Po upływie kontraktu, w 1846 r., zamierzał powrócić do Europy, jednak rząd Republiki Chilijskiej zaangażował go wówczas do reformy szkolnictwa wyższego. Wbrew zatem pierwotnym planom pozostał w Chile do końca życia. Na decyzji tej z pewnością zaważyło nadanie obywatelstwa oraz małżeństwo z Chilijką, Enriquetą Sotomayor.

Praca i badania w Chile

W ciągu kolejnych dwudziestu lat pracy Ignacy Domeyko stworzył od podstaw system szkolnictwa wyższego i organizacji nauki w Chile. Przekształcił prowincjonalny Universidad de Chile w Santiago w nowoczesną szkołę wyższą, wzorowaną na uczelniach niemieckich i Uniwersytecie Wileńskim. W latach 1867‒1883 był jej rektorem.

Badania mineralogiczne i geologiczne, zainicjowane przez Ignacego Domeykę, w znaczącej mierze ułatwiły poznanie i eksploatację bogactw mineralnych Chile oraz przyspieszyły rozwój przemysłu górniczego i wydobywczego. Uczony odkrył, eksploatowane do dzisiaj, pokłady węgla i srebra. Zwrócił też uwagę na możliwość wykorzystania bogatych złóż saletry. Wyniki badań Domeyko zawarł w podręczniku mineralogii (Elementos de mineralojia, o del conocimiento de las especies minerale en jeneral, i en particular de las de Chile), wielokrotnie wznawianym i cieszącym się międzynarodową renomą. Opublikował ponadto studia z zakresu geologii i etnografii.

Ignacy Domeyko jako Polak

Przez cały okres pobytu w Chile Domeyko utrzymywał żywe kontakty z krajem. W 1884 r. sędziwy uczony udał się w czteroletnią podróż do Europy. Odwiedził w jej trakcie Kraków, Warszawę i rodzinne strony na Litwie. Jesienią 1888 r. powrócił do Chile, gdzie niebawem zmarł.

Ignacy Domeyko. Fotografia: Nieznany - http://www.mindat.org/photo-249590.html  Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=687117

Patron gór, miast i…

Mieszkający w Chile potomkowie Ignacego Domeyki utrzymują w historycznym centrum Santiago w swoich rękach dom, który ich protoplasta nabył po osiedleniu się w stolicy; stworzyli w nim rodzaj ekspozycji muzealnej. Opiekują się również spuścizną Domeyki (biblioteka, archiwalia). Nazwisko polskiego geologa nadano m.in.: pasmu górskiemu w chilijskich Andach (Cordillera de Domeyko), szeregowi taksonów paleontologicznych (choćby dinozaur domeykosaurus) czy jednej z planetoid (2784 Domeyko).

Ignacy Domeyko Santiago de Chile-portret po konserwacji fot. Janusz Smaza

Nagrobek I. Domeyki w Chile

W uznaniu zasług Ignacy Domeyko został pochowany na nekropolii narodowej Chile – Cementerio General w Santiago. Pogrzeb miał charakter państwowy. Zachowany współcześnie pomnik nagrobny Domeyki i jego rodziny – niewątpliwie jeden z najciekawszych poloników w Ameryce Łacińskiej – został wzniesiony w 1902 r. Monument, o wieloelementowej kompozycji, znajduje się na skrzyżowaniu alei Domeyko-Sazie (pomiędzy kwaterami: 23, 24, 25 i 26).

Konserwacja nagrobka fot. Janusz Smaza

Nagrobek ma kształt wysokiej (6,6 m), wolnostojącej kolumny, osadzonej na ośmiobocznej, zdobionej bazie. Pomnik posadowiony jest na trójstopniowej podstawie; od strony wschodniej znajduje się wejście do krypty grobowej, nakryte płytą z pierwotnego grobu. Rozbudowany trzon kolumny zwieńczony jest popiersiem Domeyki. Cokół kolumny jest wyraźnie oddzielony od wysokich, fazowanych płaszczyzn trzonu. Pośrodku znajdują się wypukło rzeźbione, zdobne tarcze herbowe. Przedstawiają: herb Domeyków, Dangiel (strona północna), godło państwowe Rzeczpospolitej: Orzeł i Pogoń (strona zachodnia), godło państwowe Chile (strona południowa); od strony wschodniej umieszczono dekoracyjne elementy sztuki sepulkralnej.

Detal pomnika nagrobnego fot. Janusz Smaza

Kolumna w górnej części rozszerza się w zaokrągloną głowicę ozdobioną ornamentem dekoracyjnym w kształcie stylizowanych liści akantu. Na niej znajduje się popiersie zmarłego umieszczone na okrągłej podstawie. Przedstawia ono starszego mężczyznę w surducie z szerokimi klapami, koszuli na stójce, ozdobionej zawiązaną wstążką.

Detal cokół fot. Janusz Smaza

Kolumna wykonana została z ciemnoszaropopielatego gabro, w odcieniu zielonkawym, jej baza i podstawa z ciemnego granitu, natomiast popiersie – z białego marmuru.

Inskrypcje na pomniku, kute wgłębnie, wypełniają cztery boczne płaszczyzny trzonu. Główny napis (na stronie północnej), poświęcony Ignacemu Domeyce, ma treść:

YGNACIO DOMEYKO

RECTOR DE LA

UNIVERSIDAD DE CHILE

* POLONIA 31 DE JULIO DE 1802

SANTIAGO 23 DE ENERO DE 1889

Na stronach lokalnych lokalnych drugich z pierwotnych napisów, poświęcony żonie:

ENRIQUETA SOTOMAYOR

DE DOMEYKO

1835  1870

Pozostałe napisy upamiętnienia zmarłych członków rodziny Domeyków, dzieci i wnuki Ignacego.

Pozostałe napisy upamiętniają zmarłych członków rodziny Domeyków, dzieci i wnuki Ignacego.

Pomnik nagrobny Domeyki charakteryzuje wysoki poziom wykonawstwa. Jest produktem lokalnego warsztatu kamieniarskiego, niestety nie jest znany jego autor.

W 2006 r. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” zrealizowało – ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – projekt kompleksowej konserwacji tego pomnika nagrobnego. Prace wykonał konserwator dzieł sztuki, prof. Janusz Smaza; wsparcie logistyczne zapewniła polska ambasada w Santiago.

Michał Michalski